Нарматов Сардор Эсиргаповичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида биостимулятор ҳамда биоўғитлар таъсирида ўзгарувчан номзод генларни тавсифлаш», 03.00.14 - Геномика, протеомика ва биоинформатика (биология фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.2.PhD/В958.
Илмий раҳбар: Дарманов Мухтор Мухаммадович, биология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), катта илмий ходим.
Диссертация бажарилган муассасалар номи: Геномика ва биоинформатика маркази.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институти, DSc 02/30.12.2019.B.53.01.
Расмий оппонентлар: Адилов Бахтиёр Шухратович биология фанлари доктори, катта илмий ходим; Тураев Озод Сунатиллаевич, биология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), катта илмий ходим.
Етакчи ташкилот: Микробиология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида қўлланилган биостимулятор ҳамда биоўғитларни морфо-биологик ва агрономик белгиларига, шунингдек стресс омилларда иштирок этувчи номзод генлар экспрессиясига таъсирини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида Ризоком-1 ва Микрозим-2 биопрепаратлари қўлланилганда назорат вариантига нисбатан 2-3 кунга эрта гуллашига ҳамда ҳосилнинг 3-5 кун эрта пишиши исботланган;
илк маротаба қурғоқчилик ва тузли стресси шароитида Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларига Ризоком-1 ва Микрозим-2 биопрепаратлар билан ишлов берилган намуналарда назоратга нисбатан ҳосил элементлари сони 15 фоиздан 26 фоизгача, ҳосилдорлиги 7 с/га ошганлиги аниқланган;
илк бор Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида қурғоқчилик шароитида Ризоком-1 биопрепарати қўлланилганда абиотик стресс омилларига алоқадор СОД, ПОД, CАТ, АПХ, ГПХ, ГР генлар экспрессия даражаси назорат вариантига нисбатан 32,2 % дан 66,6 % гача юқорилиги, Микрозим-2 биопрепарати қўлланилганда эса ушбу генлар экспрессия даражаси назорат вариантига нисбатан 43,2 % дан 74,5 % га юқорили эканлиги исботланган;
тузли стресс муҳитда 100 мМ НаCл эритмаси Порлоқ-4 ғўза навида Ризоком-1 биопрепарати билан ишлов берилганда генлар экспрессияси назоратга нисбатан ГПХ 89,1 %, АПХ 87,2 %, ГР 81,5 % гача ошганлиги, Микрозим-2 биопрепаратида эса генлар экспрессия даражаси назорат вариантига нисбатан мос равишда 90,1 %, 83,7 %, 86,1% га юқорилиги аниқланган;
Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларига биопрепаратлар билан ишлов берилганда шоналаш, гуллаш, кўсаклаш ва пишиш фазаларида хлорофилл миқдори назорат вариантига нисбатан сезиларли даражада (П <0,0001) юқори эканлиги, ҳамда фотосинтез квант самарадорлигини кўрсатувчи ЙИЕЛД параметри назоратга нисбатан 5-10 кун эрта бошланганлиги асосланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида Ризоком-1 ва Микрозим-2 биопрепаратлар таъсирида ўзгарувчан (СОД, ПОД, CАТ, АПХ, ГПХ, ГР) номзод генларни тавсифлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
ғўзанинг турли абиотик таъсирларга чидамлилигини яҳшилашда биопрепаратлар таъсир механизмларидан А-ФА-БВ-2019-6-сонли “Порлоқ ғўза навларига биостимуляторлар, биоўғитлар ва ҳимоя воситалари орқали персоналлаштирилган қишлоқ хўжалигини қўллаш” мавзусидаги амалий лойиҳанинг бажарилишида фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2023 йил 13 ноябдаги 4/1255-2536-сонли маълумотномаси). Натижада, ўрта толали маҳаллий Порлоқ-4 ва Равнақ-1 ғўза навларида биостимуляторлар ҳамда биоўғитлардан фойдаланиб, ғўзанинг бир нечта абиотик ва биотик стрессларга чидамлилигига алоқадор номзод генларга таъсирини (экспрессиясини) аниқлаш имконини берган.
Порлоқ-4 ғўза навида турли биопрепаратларни комплекс агротехник тадбирларни қўллаш бўйича ишлаб чиқилган тавсиялар Сирдарё вилояти Боёвут туманидаги “Шайзоқ ота” фермер хўжалигининг ўртача шўрланган 25 гектар майдонида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2023 йил 10 ноябдаги 07/21-06/1411-сон маълумотномаси). Натижада, ҳосилдорлик назоратга нисбатан 7 с/га ошган ва 3-5 кунга эрта пишиб етилишига эришилган. Тадқиқотлар асосида Сирдарё вилояти тупроқ иқлим шароитида “Порлоқ-4” ғўза навида биопрепаратларни қўллаб парваришлаш орқали персоналлаштирилган қишлоқ хўжалигини юритиш бўйича тавсиялар” ишлаб чиқилган.