Кадиров Алишер Сабировичнинг
Юқори импакт факторли, шуниндек халқаро тизим рўйхатига киритилган илмий журналларда илмий мақолалар чоп эттирганлиги асосида ўтказиладиган фан доктори (DSc)
диссертацияси ҳимояси

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи): “Атом ва молекуляр тизимлардаги тўқнашув жараёнларининг динамикасини каналларни кучли боғлаш усулида тадқиқ қилиш”, 01.04.08 – Атом ядроси ва элементар заррачалар физикаси. Тезлаштирувчи техника  (физика-математика фанлари доктори).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам:   B2023.4.DSc/FM246.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Фанлар академиси Ядро физикаси институти, Флиндерс, Мўрдок ва Кёртин университетларида (Австралия).
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ядро физикаси институти, DSc.02/30.12.2019.FM/Т.33.01.
Диссертация йўналиши: Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади зарядланган заррачалар сочилиши формал квант назариясининг мавжуд фундаментал муаммоларини ечиш ҳамда ядро синтези, протон терапияси ва астрофизика билан боғлиқ атом ва молекуляр нишонлар билан ионларнинг тўқнашуви жараёнларини ҳисоблашнинг аниқ ва самарали назарий усулини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
кулон парчаланиш амплитудасининг пост шакли топилган, бу скрининг, ренормализация ёки бошқа тартибга солиш процедураларига бўлган эҳтиёжни бартараф этадиган янги аниқ таърифларни киритишни ўз ичига олган;
биринчи марта сирт-интеграл ёндашув доирасида ионланиш амплитудаси учун ифодалар, шунингдек, қисқа ва узоқ масофали Кулон ўзаро таъсири учун қўлланиладиган сочилиш назариясининг сирт-интеграл формуласи яратилган;
биринчи марта парчаланиш учун тарқалган тўлқиннинг барча асимптотик минтақаларда амал қиладиган асимптотик шакллари ва Кулон уч заррачали тизимнинг тарқалиш тўлқин функциясининг асимптотик шакллари тақдим этилган бўлиб, учта зарядланган заррачалар тизимидаги парчаланиш амплитудаси ва тарқоқ тўлқин функсияси ўртасидаги боғлиқлик аниқланган;
позитроний ҳосил боʻлишини ҳисобга олган ҳолда позитронларнинг водород билан тоʻқнашуви учун икки марказли квант механик конвергент каналларни кучли боғлаш усули ишлаб чиқилган;
ион-атом тўқнашувига биринчи тўлиқ квант механик ёндашув бўлган оғир снарядлар учун икки марказли, конвергент, каналларни кучли боғлаш усули ишлаб чиқилган;
ионларнинг молекулалар билан тўқнашуви учун икки марказли, конвергент, каналларини кучли боғлаш усули ишлаб чиқилган;
биринчи марта паст энергияда антипротонларнинг молекуляр водород билан тўқнашувида нишоннинг структураси томонидан индукция қилинган ионланишни бостириш ҳодисасига назарий тушунтириш берилган;
позитронийнинг антипротонлар билан тарқалиши пайтида антиводород ҳосил бўлишини квант бўғиш эффекти аниқланган, бу CЕРНда ўтказилаётган антиматер билан тажрибалар натижаларига сезиларли таъсир кўрсатиши мумкин;
ионларнинг атомлар билан тўқнашуви учун тўлқин пакетларига асосланган, конвергент, каналларни кучли бог'лашнинг ягона марказли усули ишлаб чиқилган ва бу заррачаларни қайта жойлаштириш учун икки марказли WП-CCC усулини ишлаб чиқишга катта ҳисса қўшган;
атомнинг барча электронларини тенг ҳисобга олган ҳолда мустақил ҳодисалар моделидан фойдаланмасдан ионларнинг кўп электронли нишонлар билан тўқнашувига самарали бир электронли ёндашув ишлаб чиқилган;
ионларнинг атомлар билан то'қнашуви учун тўлқин пакетларидан фойдаланган ҳолда, электрон узатишни ҳисобга олиб, икки марказли, конвергент, каналларни кучли бог'лаш усули ишлаб чиқилди, бу назария ва эксперимент ўртасидаги келишувни такомиллаштирган;
ҳар хил бутунлай электронсиз ионларнинг бир электронли ва кўп электронли атомлар билан тўқнашуви учун умумий ва селектив кесмаларни ҳисоблаш амалга оширилган;
заряд алмашинувини ҳисобга олган ҳолда ионларнинг молекулалар билан тўқнашуви учун икки марказли, тўлқин пакетлари ёрдамида, конвергент, каналларни кучли боғлаш усули ишлаб чиқилган, бу каналларни кучли боғлаш формализмининг биринчи бўлиб оғир ионларнинг молекуляр водород билан тўқнашувига, шу жумладан заряд ўтказиш ва уни континуумга тутиб олишга татбиқ этилган;
ион-атом ва ион-молекуляр тўқнашувларда дифференциал ионланиш учун икки марказли, тўлқинли пакетли, конвергент, каналларни кучли боғлаш усули ишлаб чиқилган, бу, хусусан, протонлар Ҳ2 молекуласи билан тўқнашувларида чиқариладиган электронларнинг энергия ва бурчак тақсимоти бўйича экспериментал натижаларини тушунтиришга имкон берган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Атом ва молекуляр тизимлардаги тўқнашув жараёнларининг динамикасини каналларни кучли боғлаш усулида тадқиқот натижалари ҳорижий тадқиқотчилари томонидан 3300 дан ортиқ илмий мақолада қўлланилган, жумладан:
электрон ва фотонлар билан тўқнашувларда атомларнинг ионланишига оид илмий ишлар натижалари хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (халқаро илмий журналлардаги ҳаволалар: Пандей А., Пуроҳит Г. // Ж. Пҳйс. Б 57,105201 (2024); Аммар А., эт ал. // Пҳйс. Рев. А 109, 052810 (2024); Wилкие Г.Ж., эт ал. // Нуcл. Фусион 64, 086028 (2024); Wилкие Г.Ж., эт ал. // Cомп. Пҳйс. Cомм. 291, 108812 (2023); Ҳамилтон К.Р., эт ал. // Cомп. Сcи. Энг. 25, пп. 68-72 (2023) ва бошқалар);
позитронларнинг водород билан тўқнашуви учун конвергент, каналларни кучли боғлашнинг икки марказли усули борасидаги илмий ишлар натижалари хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (халқаро илмий журналлардаги ҳаволалар: Мори Н.А., эт ал. // Ж. Пҳйс. Б 57, 225201 (2024); Сано Т., эт ал. // Пҳйс. Рев. А 109, 062803 (2024); Амбалампития Ҳ.Б., эт ал. // Ж. Пҳйс. Б 57, 10ЛТ01 (2024); Мори Н.А., эт ал. // Эур. Пҳйс. Ж. Д 78, 58 (2024); Жи Х.Ҳ., эт ал. // Ж. Пҳйс. Б 57, 015203 (2024) ва бошқалар);
сочилиш назариясининг сирт-интеграл шаклда ифода қилиш бўйича илмий ишлар натижалари хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (халқаро илмий журналлардаги ҳаволалар: Тумино А., Тйпел С. // Ҳандбоок оф Нуcлеар Пҳйсиcс: Вол. 2, пп. 1339-1370 (2023); Лиу Й.-Й., эт ал. // Эур. Пҳйс. Ж. Плус 137, 1140 (2022); Мукҳамедзҳанов А.М., Блокҳинцев Л.Д. // Эур. Пҳйс. Ж. А 58, 29 (2022); Будйлин А.М., эт ал. // Ж. Эхпер. Тҳеор. Пҳйс. 133, пп. 313-331 (2021); Зҳоу Ж., эт ал. // Пҳйс. Рев. А 104, 012817 (2021) ва бошқалар);
ион-атом тўқнашувлари учун конвергент кучли каналларни бирлаштиришнинг икки марказли усули бўйича илмий ишлар натижалари хорижий тадқиқотчилар томонидан қўлланилган (халқаро илмий журналлардаги ҳаволалар: Данакас С., Cоҳен С. // Атомс 12, 50 (2024); Ҳилл C., эт ал. // Нуcл. Фусион 63, 125001 (2023); Кирчнер Т., эт ал. // Спрингер Ҳандбоокс, пп. 785-794 (2023); Делибаšиć Д. // Эур. Пҳйс. Ж. Д 77, 6 (2023); Бастола С., эт ал. // Атомс 10, 119 (2022) ва бошқалар).
Илмий натижалардан фойдаланиш зарядланган заррачаларнинг тарқалиши назариясининг мавжуд фундаментал муаммоларини ҳал қилиш ва ядро синтези, адрон терапияси ва астрофизикага тегишли атом ва молекуляр нишонлар билан ионларнинг тўқнашувини ҳисоблашнинг аниқ ва самарали назарий усулларини ишлаб чиқиш имконини берган. Олинган маълумотлар тадқиқотчилар томонидан плазма моделлаштиришда яхшироқ назарий усулларни ишлаб чиқиш учун ишлатилмоқда. Тўқнашув кесимлари термоядровий плазма ҳаракатининг аниқроқ ва ишончли моделларини яратиш учун ишлатилмоқда. Тадқиқот натижалари диагностика воситаларидан олинган маълумотларни шарҳлаш учун ишлатилмоқда, бу реактор ичидаги плазма ҳолатини тушунишга ёрдам бермоқда. Натижаларнинг амалий қўлланилиши яқинда Ҳилл ва бошқалар томонидан тақриз қилинган [Нуcл. Фусион 63, 125001 (2023)].

Yangiliklarga obuna bo‘lish