Расулов Вохоб Рустамовичнинг
физика-математика фанлари доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи):
“Икки ва уч ўлчамли пезояримўтказгичларда фотонли кинетик эффектлар”, 01.04.10 – Яримўтказгичлар физикаси (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2023.3.DSc/FM150.
Илмий маслаҳатчи: Утамурадова Шарифа Бекмурадовна, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Фарғона давлат университети ва Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги Яримўтказгичлар физикаси ва микроелектроника илмий-тадқиқот институти, DSc.03/30.12.2019.FM/Т.01.12.
Расмий оппонентлар: Дадамирзаев Муҳаммаджон Ғуломқодирович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Каражанов Смагул Жангибергенович, физика-математика фанлари доктори, профессор; Шарибаев Носиржон Юсупжанович, физика-математика фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Андижон давлат университети
Диссертация йўналиши: Назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади:
Икки ва уч ўлчамли пезояримўтказгичларда қутбланган ёруғлик таъсирида содир бўлувчи бир ва икки фотонли оптик ва чизиқли фотогалваник эффектларнинг ҳамда икки ўлчамли яримўтказгичларда электронларни тунелланишининг физикавий табиатини аниқлашдан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор симметрия марказига эга бўлмаган яримўтказгичларда баллистик чизиқли фотогалваник эффекти билан боғлиқ кетма-кет икки фотон ютилиши билан биргаликда бир вақтнинг ўзида ҳамда икки фотоннинг ютилишини ўз ичига олган механизмлар яратилган ва ушбу механизмларга мос фототокнинг спектрал ва температуравий боғланишлари ҳисобланган;
илк бор Келдишнинг диаграммалар техникаси асосида пезояримўтказ-гичлардаги чизиқли қутбланган ёруғлик ҳисобига индуцирланган бир ва икки фотонли фотогалваник эффект ва фотонли эргаштириш самарасининг механизмлари аниқланган;
пезояримўтказгичлардаги электронлар системасига фотон импулсининг узатилиши ҳамда ток ташувчиларнинг фотон ва фононларда асимметрияли сочилиши билан боғлиқ фототокнинг қутбланиш вектори ҳамда унинг частотаси намуна температурасига боғлиқлигининг квант механикавий ифодалари аниқланган ва уларнинг назарий таҳлили ўтказилган;
илк бор икки фотонли баллистик токнинг коваклар эффектив гаилтонианида тўлқин векторга нисбатан чизиқли, квадратик ва кубинчи бўлган ҳадлар ҳисобга олиниши  исботланган ва шунга асосланган ҳолда фототокнинг зонавий параметрлар температура ва ёруғлик частотасига боғлиқлиги ҳисобланган;
кўп қатламли яримўтказгичларда электрон энегетик спектрининг ўлчамли квантланиш потенсиал тўсиғи тиниқлик коеффициентининг осцилляцияланиш шартлари Бастард шартига кўра олинган;
п-ГаАс ни тадқиқ қилишда CО2 лазер билан ёритилганда чизиқли фототокнинг тажрибада кузатилган температуравий боғланиши назарий жиҳатдан кавакларнинг фотон ва фононлар билан носимметрик ўзаро таъсирлашуви асосида юқори аниқликда (20% дан кичик хатолик) тушунтирилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Икки ва уч ўлчамли пезояримўтказгичларда бир ва икки фотонли баллистик фотогалваник ва фотонли эргаштириш эффектлари, гиротроп яримўтказгичда қутбланган ёруғликнинг ночизиқли ютилиши ҳамда тунелланиш жараёнларини назарий тадқиқ қилиш асосида:
кўп қатламли яримўтказгичли структураларда қўшни қатламлардаги электронлар эффектив массаларининг ҳар хил қийматли эканига эътибор қаратиб, электронли ҳолатларнинг физикавий табиати назарий тахлиллари Ф2-21 “Яримўтказгич-диелектрик чегарасидаги сирт ҳолатлар зичлигини аниқлашнинг математик моделлаштириш” мавзусидаги фундаментал давлат лойиҳасида яримўтказгич сирт чегараси яқинидаги электронли ҳолатларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг 2024-йил 24-октябрдаги 02/02-3112-сон маълумотномаси). Илмий натижалардан фойдаланиш яримўтказгичлар сирти яқинида ўлчамли квантлашиш эффектини эътиборга олган ҳолда тадқиқотлар олиб бориш имкониятини кенгайтирган;
инверсия марказига эга бўлмаган яримўтказгичларда қутбланган ёруғликнинг бир ва икки фотонли ютилиши натижасида юзага келган қутбий боғланишли оптик ва фотогалваник эффектларнинг спектрал ва температурага боғланишларига асосланган ҳолда яримўтказгичли материалларининг сифатини аниқлаш ва назорат қилиш усули “Фотон” АЖда яримўтказгичли электрон қурилмаларини ишлаб чиқаришда қўлланилган (“Узелтехсаноат” Акциядорлик Жамғармасининг 2024 йил 2 октябрдаги 04-3/1663 -сонли маълумотнома). Илмий натижаларнинг қўлланилиши “Фотон” АЖ томонидан ишлаб чиқарилаётган электрон қурилмаларнинг функсионал имкониятларини ошириш ва уларнинг ишлаш диапазонини кенгайтириш имконини берган;
фотоволтаик эффектларга оид ҳисоблашлар РНФ № 17-12-01265 «Нотривиал топологияга эга тизимларда электронлар ҳолати ва кинетик эффектлар» грантида дисперсион оптик ҳодисаларни ўрганишда қўлланилган (Россия Фанлар Академияси А.Ф. Иоффе номидаги Физика-техника институтининг 2024 йил 17 сентябрдаги  04.01.09-2024 сонли маълумотномаси). Илмий натижаларнинг қўлланилиши куб симметрияли кристаллардаги электронлар тузилиши ночизиқли оптик ва электр эффектлар шунингдек, яримўтказгичли паст ўлчамли тизимлардаги электрон-фонон ва электрон-фотон орсидаги боғланишларни аниқлаш имконини берган;
пезояримўтказгичларда баллистик фотогалваник эффект ва фотонли эргаштириш эффекти натижалари ҲДП(Ф) - 2016/43 - сонли “Инфрақизил ёруғлик манбаи спектрини 100-4500 нм спектрал диапазонида тадқиқ қилиш” лойиҳасида яримўтказгичли фотодиодларнинг паст инерсион хоссаларини ўрганишда фойдаланилган (Улудағ университети (Туркия) ҲДП(Ф) - 2016/43 - сон маълумотномаси). Илмий натижалардан фойдаланиш яримўтказгичли фотоўзгартиргичларнинг ишлаш тезлигини ошириш имконини берган.

Yangiliklarga obuna bo‘lish