Fattaxov Ravshan Abdurashidovichning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon

I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Stomatologlarda hissiy kuyish sindromini rivojlanishining etiopatogenetik mexanizmlarini o‘rganish orqali oldini olish va tuzatish usullarini takomillashtirish», 14.00.21-Stomatologiya (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yhatga olingan raqam: B2023.1.DSc/Tib808.
Ilmiy maslaxatchi: Rizaev Jasur Alimdjanovich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Samarkand davlat tibbiyot universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Samarqand davlat tibbiyot universiteti, DSc.04/05.06.2020.Tib.102.02.
Rasmiy opponentlar: Yuldashev Abduazim Abduvalievich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Amxadova Malkan Abdrashidovna, tibbiyot fanlari doktori, professor (Rossiya Federatsiyasi); Magzumova Shahnoza Shahzadeevna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Yetakchi tashkilot: N.N. Burdenko nomidagi Voronej davlat tibbiyot universiteti (Rossiya Federatsiyasi).
II. Tadqiqotning maqsadi shifokor-stomatologlarda HKSning etiopatogenetik omillarini o‘rganish va HKSning oldini olish va korreksiyalash usullarini takomillashtirishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
parodont holatini aks ettiruvchi indekslar (PI, GI, PPD) kuyish tamoyillari bilan korrelyasiyalanishi (P<0,001), bu esa surunkali holiqish sharoitida og‘iz bo‘shlig‘i gigienasiga e’tiborsiz munosabat bilan bog‘liqligi aniqlangan;
og‘iz bo‘shlig‘i stomatologik statusini yomonlashishiga katta ta’sirni hissiy toliqish ko‘rsatishi (P<0,001), ahamiyati bo‘yicha keyingi ko‘rsatkich bo‘lib kasbiy reduksiya ekanligi aniqlangan (P<0,001);
hissiy kuyish holati mavjud bo‘lganda, ChPJB disfunksiyasining og‘riqli namoyon bo‘lishi, toliqish xolati yo‘qligiga nisbatan taxminan 4 baravar yuqori ekanligi, buni esa HKS ChPJB nuqsonlarini kelib chiqishi uchun xavfli omili ekanligini tasdiqlash uchun klinik jixatdan ahamiyatli deb hisoblanishi mumkinligi belgilangan;
ilk bor stressning so‘lakdagi biomarkerlari HKS mavjudligi va darajasini aniqlash uchun ham qo‘llanilishi mumkinligi: HKS bo‘lgan shahslarda so‘lakdagi sIgA konsentratsiyasining pasayishi kuzatiladi (HKning past darajasida 3,24 baravar, yuqori darajasida 4,65 barobar), so‘lakdagi kortizolining yuqori darajasi kuzatilishi: HKSning past darajasida-36,27%ga, yuqori darajasida esa – 26,12%ga, HKS darajasi past bo‘lgan shahslarda so‘lak α- amilazasining konsentratsiyasini 24,9%ga, yuqori darajada esa 19,98%ga ortishi, HKS darajasi past bo‘lgan shahslarda xromogranin Aning yuqori konsentratsiyasi – 24,39%ga va yuqori darajada – 59,12%ga ortishi aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarini joriy qilinishi.
Samarqand davlat tibbiyot universitetining 2023 yil 17 iyuldagi 42-sonli xulosasiga ko‘ra:
birinchi ilmiy yangilik: og‘iz bo‘shlig‘ining tish holatining yomonlashishiga "emotsional charchoq" eng katta ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan, keyingi eng muhim parametr "professionallikning qisqarishi" (R<0,001), professional stress va hissiy kuyish sindromi uchun tuzatish sxemasini qo‘llaganidan so‘ng og‘iz bo‘shlig‘ining gigienik holatida yaxshilanish kuzatilgan (137,5% ga), bu gigienani saqlash uchun yaxshilangan motivatsiya bilan bog‘liq, UIK indeksi o‘zgarmagan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Toshkent davlat stomatologiya instituti klinikasi bo‘yicha 10.08.2022 yildagi 53/1-sonli buyruq hamda Toshkent shahar «To‘rtinchi» stomatologiya klinikasi bo‘yicha 10.08.2022 yildagi 38-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat:Professional stress va hissiy kuyish sindromi uchun tuzatish sxemasini qo‘llaganidan so‘ng og‘iz bo‘shlig‘i gigienasini saqlash motivatsiyasini oshgan, bu parodontal indekslarning holatiga ta’sir qilgan - ikki oy ichida PPD 47,62% ga, PI 30,77% ga, GI 36,1% ga kamaygan, bioplenka yo‘q odamlar soni 36,1% ga va 17,2% sog‘lom milkga ega bo‘lganlar soni ko‘paygan, yumshoq blyashka ko‘p bo‘lganlar soni deyarli 5,5 baravar kamaygan, milkdan qon ketishini 6,68 martaga kamaytirgan. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: parodontit belgilari tarqalishi 12% ga, gingivit 10,67% ga, parodontoz belgilari 1,33% ga kamaygan, klinik jihatdan sog‘lom periodontal to‘qimalar 2 oydan keyin stomatologlarning 41,33±4,2% da topilgan. Xulosa: gingivit va parodontit tarqalishining kamayishi tufayli ularni davolashga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi, bu esa 1 nafar shifokor hisobiga byudjet mablag‘larini 1800000 so‘mga va byudjetdan tashqari  mablag‘larni 900000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Stomatologlarda hissiy kuyish sindromini rivojlanishining etiopatogenetik mexanizmlarini o‘rganish orqali oldini olish va korreksiyalash usullarini takomillashtirish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga SamDTU prorektori tomonidan 2023 yil 10 iyuldagi 8906-sonli xat yuborilgan.
ikkinchi ilmiy yangilik: kuyish sindromi og‘iz gigienasi odatlari bilan sezilarli bog‘liqlikka ega va og‘iz bo‘shlig‘i gigienasini saqlash uchun kamroq motivatsiyaga olib kelgan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Termiz shahar bolalar stomatologiya poliklinikasi bo‘yicha 14.03.2023 yildagi 34-sonli buyruq hamda Farg‘ona viloyati stomatologiya poliklinikasi bo‘yicha 23.03.2023 yildagi 43-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: hissiy kuyish sindromini tuzatish og‘iz bo‘shlig‘i gigienasi uchun motivatsiyaning ortishi tufayli stomatologik status yaxshilangan; avvalo, og‘iz bo‘shlig‘ining gigienik holati yaxshilanangan, bu kariesning intensivligini pasaytirishga va yallig‘lanishli parodontal kasalliklar rivojlanishining oldini olishga yordam bergan. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: karies va uning asoratlarini davolash uchun murojaatlar soni kamaygan (karies va uning asoratlarini davolash 1 nafar bemorga 650 000 so‘m); 2) gingivit va parodontitni davolash uchun tashriflar soni kamaygan (gingivit va parodontitni davolash 1 nafar bemorga 300 000 so‘m). Xulosa: tishlar kariesi, gingivit va parodontit tarqalishining kamayishi tufayli ularni davolashga bo‘lgan ehtiyoj kamaygan, bu esa 1 nafar shifokor hisobiga byudjet mablag‘larini 2550000 so‘mga va byudjetdan tashqari mablag‘larni 1095000 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Stomatologlarda hissiy kuyish sindromini rivojlanishining etiopatogenetik mexanizmlarini o‘rganish orqali oldini olish va korreksiyalash usullarini takomillashtirish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga SamDTU prorektori tomonidan 2023 yil 10 iyuldagi 8906-sonli xat yuborilgan.
uchinchi ilmiy yangilik: psixosotsial disfunksiya va surunkali orofatsial og‘riq o‘rtasidagi bog‘liqlik ma’lum qilingan; psixosotsial aspektlari og‘riq zo‘ravonligiga ta’sir qilishi ko‘rsatilgan; chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imini disfunksiyalarini aniqlash va davolashda hissiy jihatlarni klinik baholash katta ahamiyatga ega, chunki ular og‘riqning surunkaliligiga bevosita ta’sir qilingan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Toshkent shahar «Nafis Nur Dent» stomatologik klinikasi bo‘yicha 14.06.2023 yildagi 23-sonli buyruq hamda Toshkent shahar “Stomatologiya Budushhego” stomatologik klinikasi bo‘yicha 18.06.2023 yildagi 14\1-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: mushaklarning og‘rig‘i, chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imdagi og‘rig‘i, tish sezgirligi, qo‘shma shovqinlar va chaynash qiyinligi sezilarli darajada kamaygan; tadqiqot natijalari okklyuzion shinaning chakka-pastki jag‘ bo‘g‘im disfunksiyalarini davolash varianti sifatida muhimligini tasdiqlangan. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: chakka-pastki jag‘ bo‘g‘im disfunksiyalarini tarqalishining kamayishi sababidan qoliplarni tayyorlash (ikki jag‘ uchun 100 000 so‘m) va gipslash (60 000 so‘m), qo‘shimcha okklyuzion kappalar (300 000 so‘m) tayyorlash ehtiyoj yo‘qligi uchun qo‘shimcha xarajatlardan iqtisod qilish imkonini berdi. Xulosa: chakka-pastki jag‘ bo‘g‘im disfunksiyalarini qo‘shimcha davolash xarajatlariga ehtiyoj yo‘qligi uchun byudjet mablag‘lari hisobidan 1 nafar bemorga 322 000, byudjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan 138 000 so‘mni iqtisod qilish imkonini bergan. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Stomatologlarda hissiy kuyish sindromini rivojlanishining etiopatogenetik mexanizmlarini o‘rganish orqali oldini olish va korreksiyalash usullarini takomillashtirish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga SamDTU prorektori tomonidan 2023 yil 10 iyuldagi 8906-sonli xat yuborilgan.
to‘rtinchi ilmiy yangilik: xromogranin A, kortizol, α-amilaza va sIgA darajalari hissiy kuyish sindromi zo‘ravonligining invaziv bo‘lmagan markerlari bo‘lib xizmat qilishi isbotlangan. Ilmiy yangilikning amaliyotga joriy qilinishi: Termiz shahar bolalar stomatologiya poliklinikasi bo‘yicha 14.03.2023 yildagi 34-sonli buyruq hamda Farg‘ona viloyati stomatologiya poliklinikasi bo‘yicha 23.03.2023 yildagi 43-sonli buyruq bilan amaliyotiga joriy etilgan. Ilmiy yangilikning ijtimoiy samaradorligi quyidagilardan iborat: sIgA - bu kasbiy stress va hissiy kuyish sindromi sharoitida shifokorlarning immun funksiyasi holatidagi o‘zgarishlarni o‘lchashga qodir biomarker, tuzatish harakatlari stressning sIgA ga ta’sirini bartaraf etishga muvaffaq bo‘lgan; so‘lak kortizoli darajasi umumiy qon zardobi kortizolining biologik faol qismini aks ettiradi, stressga javoban so‘lak kortizol darajasining o‘zgarishi qonga qaraganda keskinroq bo‘lgan, bu esa so‘lak kortizol darajasini yanada sezgir qilgan; so‘lak α-amilaza ham psixologik stressning ishonchli ko‘rsatkichi bo‘lishi aniqlangan. Ilmiy yangilikning iqtisodiy samaradorligi quyidagilardan iborat: hissiy kuyish sindromi mavjudligini o‘z vaqtida aniqlash uning o‘z vaqtida oldini olish imkonini bergan, bu esa shifokorlarning vaqtinchalik ishga layoqatsizlik kunlarini 80% gacha kamaytirgan. Xulosa: hissiy kuyish sindromi bilan stomatologlar uchun vaqtinchalik mehnatga layoqatsizlik kunlarini to‘lash ehtiyoj yo‘qligi sababiga 1 nafar shifokorga byudjet mablag‘larini  1 545 600 so’mga va byudjetdan tashqari mablag‘larni 662 400 so‘mga iqtisod qilish imkonini bergan. Ilmiy yangilikdan kengaytirilgan holda foydalanishi: «Stomatologlarda hissiy kuyish sindromini rivojlanishining etiopatogenetik mexanizmlarini o‘rganish orqali oldini olish va korreksiyalash usullarini takomillashtirish» mavzusida ilmiy yangiliklarni boshqa sog‘liqni saqlash muassasalariga joriy etish bo‘yicha Sog‘liqni saqlash vazirligiga SamDTU prorektori tomonidan 2023 yil 10 iyuldagi 8906-sonli xat yuborilgan.