Қаҳҳоров Абдулла Ғафур ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Қуёш нурида ишлайдиган неодим киритилган толали лазерлар», 01.04.11 – Лазер физикаси (физика-математика фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.PhD/FM1161.
Илмий раҳбар: Пайзиев Шермакҳамат Далиевич, физика-математика фанлари доктори, профессор
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ион-плазма ва лазер технологиялари институти
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Абу Райҳон Беруний номидаги Урганч давлат университети, PhD.03/30.09.2020.FM.55.04.
Расмий оппонентлар: Сапаев Усмон Қаландарович, физика-математика фанлари доктори, доцент;
Вапаев Муродбек Эргашович, физика-математика фанлари номзоди, PhD.
Етакчи ташкилот: Ислом Каримов номидаги Тошкент Давлат Техника Университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: Бирламчи консентраторли ва консентраторсиз қуёш нури билан ишлайдиган бир ҳамда кўп ядроли оптик толали лазерларнинг турли конфигурациялари учун Монте Карло фотонларни кузатишга асосланган симуляция усули ёрдамида, лазер чиқиш қуввати ва самародорлигини ошириш, оптимал толали лазерлар конфигурацияларини аниқлаш бўйича янги ечимларни таклиф қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Монте-Карло фотон йўлини кузатиш усули ёрдамида бирламчи консентраторсиз қуёш нури билан дамланадиган бир ядроли оптик толали лазернинг симуляцион модели ишлаб чиқилган;
бирламчи консентраторсиз, қоплама диаметри 125 μm, ядро диаметри 16 μm ва узунлиги 190 м бўлган бир ядроли кварц оптик тола учун лазер чиқиш қуввати 1 мW бўлиб, қуёш нуридан лазер нурланишига ўтказиш самарадорлиги 1.4∙10-3 % эканлиги Монте Карло фотон йўлини кузатиш усули ёрдамида аниқланган;
чизиқли параболик консентратор орқали қуёш нури билан дамланадиган Нд3+-киритилган бир ядроли кварц оптик толали лазерлар симуляция модели ишлаб чиқилган. Симуляцион модел ёрдамида умумий қувват тақсимоти, лазер чиқиш қуввати ва лазер умумий самарадорлиги аниқланган;
илк бор юзаси 1 м2 бо'лган чизиқли параболик консентратордан фойдаланилганда тушаётган қуёш нурланиши қуввати 900 W бўлганда, узунлиги 193 м бўлган тўққиз ядроли оптик тола учун лазернинг чиқиш қуввати 15.65 W, умумий самарадорлиги 1.74% эканлиги кўрсатилди;
илк бор толалар радиуси бўйлаб ҳарорат тақсимотини ҳисобга олган ҳолда, фокуси ҳалқа шаклидаги Френел линзаласи асосидаги бирламчи концентраторли толали лазернинг симуляция модели ишлаб чиқилган;
илк бор бирламчи консентратор вазифасини бажарувчи фокуси ҳалқа шаклидаги Френел линза орқали бир ва кўп ядроли оптик толали қуёш лазерлари симуляцион усул ёрдамида умумий самарадорлиги энг юқори қиймати 9 та ядроли оптик тола учун 2 % га, энг юқори чиқиш қуввати 20.36 W га тенглиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қуёш нурида ишлайдиган толали лазерлар бўйича олинган илмий натижалар асосида:
оптик толали қуёш лазерларнинг симуляция натижалар хорижий нашрлардаги бир қатор тадқиқотларда (1. Лиу, Ж., Зҳенг, Б., Янг, Ж., Ли, Б., Танг, Ж., Ҳе, Ҳ., Зҳанг, Қ., Зҳанг, Х. анд Wанг, П., 2024. А новел Нд3+-допед фибер фабриcатед бй cурабле наноcомпоситес фор 916 нм ласер. Оптиcс & Ласер Течнологй, 177, п.111042; 2. Кüблбöcк, М., Wилл, Ж. анд Фаттаҳи, Ҳ., 2024, Солар ласерс: Wҳй нот?, АПЛ Пҳотониcс, 9(5); 3. Мееҳан, Б., 2024, А Cомпреҳенсиве Материалс Аппроач то Тҳермал Манагемент ин Фибер Ласерс. А PhD Диссертатион (Cлемсон Университй, Cанада);) фойдаланилган. Олинган натижалардан фойдаланиш, муаллифларга ҳозирги кунда толали лазерларнинг ўзгартириш самарадорлиги бўйича эришилган натижалардан сезиларли даражада ошириш мумкинлигини асослаш имконини берган.
оптик толали қуёш лазери тизимида содир бўладиган физик жараёнларни моделлаштиришда олинган натижалари ЎзР ФА Конструкторлик бюро ва Тажриба ишлаб чиқариш Илмий техник марказида 2021-2024 йилларда олиб борилган “Қуёш ускуналари параметрларини оптималлаштириш ва ишлатиш учун ҳисоб моделларини яратиш ва тадқиқ қилиш” бюджет мавзусидаги фундаментал тадқиқотлар илмий-техникавий вазифаларини бажаришда, хусусан: Френел линзаси ёрдамида мужассамлашган қуёш нурининг ҳажмий ютилишини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Фанлар Академиясининг 2024-йил 17-декабрдаги № 2/1255-2801 сонли маълумотномаси). Илмий натижадан фойдаланиш, қуёш нури энергиясини иссиқлик энергиясига айлантиришда қуёш коллекторидаги конвектив ва нурланиш орқали иссиқлик алмашинув жараёнини тадқиқ қилиш имконини берган.