Батирова Азиза Негмуратовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертасия мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Тут ипак қуртининг иссиқ иқлим шароитига мос тизим ва дурагайларни яратишнинг селексион-технологик асослари”, 06.02.04 – Ипакчилик (Қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертасия мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.4DSc/Qx337
Илмий маслаҳатчи: Умаров Шавкат Рамазанович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертасия бажарилган муассаса номи: Тошкент давлат аграр университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, PhD.05/30.12.2019.Qx.13.02.
Расмий оппонентлар: Худжаматов Сафарали Хасанбой ўғли, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, катта илмий ходим; Салимджанов Сангинжон, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори; Гуламов Азамат Эшанкулович, техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадқиқот институти.
Диссертасия йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади тут ипак қуртининг моноволтин зотлар популяциясида баҳор ва ёзнинг кескин ўзгарувчан иссиқ ҳарорат ҳамда қуруқ шароитга чидамли, генетик ва ирсий потенсиалини максимал даражада сақлаб қоладиган генотипларни танлаш, улардан селексион авлодлар олиш орқали янги оилалар шакллантириш асосида аномал иссиққа чидамли тизим ва дурагайлар яратишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор тут ипак қуртининг моноволтин зотлари асосида олинган янги тизимларни аномал иссиқ шароитда селекциялаш натижасида пилла вазнини 1,70-1,84 граммга, ипакчанлигини 20,96-21,4 % га етиши исботланган;
йирик пиллали зотлардан янги тизимларни танлаш натижасида урғочи капалаклар ташлаган соғлом тухумлар сони баҳор мавсумида 674-681 дона, ёз мавсумида 666-701 донани ташкил этиши аниқланган;
ёз мавсумида селексион авлодларнинг энг мустаҳкам, иссиққа чидамли генотипларини танлаш орқали, янги тизимларнинг қуртлар ҳаётчанлиги 87,2-91,5 % даражада мосланувчанлик хусусиятига эга бўлиши аниқланган;
иссиққа чидамли Ф1 дурагай комбинациялар олишда ота ва оналик компонентларни генетик салоҳиятидан самарали фойдаланиш йўллари аниқланган ва дурагайларни ёз мавсумида ҳам ҳаётчанлик даражасини 92,7 % га етказиш мумкинлиги асосланган;
янгидан чиқарилган тўғри ва тескари йўналишдаги «Ёзги 3», (♀Линия 1 х ♂Линия 2), «Ёзги 4» (♀Линия 2 х ♂Линия 1) саноатбоп дурагайларининг хом ипаги 6 хил сифат кўрсаткичлари бўйича 3А типга ва 6 хил механик хусусиятлари бўйича 4А типга мансублиги исботланган;
илк бор тут ипак қуртининг моноволтин зотлар популяциясида кескин ўзгарувчан шароитларга чидамли генетик ва ирсий потенсиалларини максимал даражада сақлаб қоладиган генотипларни танлаб олиш услубиёти ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тут ипак қуртининг иссиқ иқлим шароитига мос тизим ва дурагайларини яратишнинг селексион ҳамда технологик асосларини ўрганиш бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижалари асосида:
«Тут ипак қуртининг аномал иссиқ шароитга мос тизим ва дурагайларни танлаш ва уларни саноат учун қимматли белгиларини баҳолаш» номли услубий қўлланма ишлаб чиқилган ва тасдиқланган. Ушбу усул Фарғона вилояти «Фарғона пилла наслчилиги» МЧЖ да «Линия 1» (14,5 г) ва «Линия 2» (14,5 г) тизимларида жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ипакчилик ва жун саноатини ривожлантириш қўмитаси маълумотномаси №3-11-сон, 2025 йил 4-январ). Натижада ҳар бир килограмм наслли пилла ҳисобига «Линия 1» тизимида 60 г, «Линия 2» тизимида эса 56,3 г элита уруғи етиштирилган. Ўз навбатида қиёсловчига нисбатан 3,0-4,19 г гача қўшимча элита уруғлари олишга эришилган. «Линия 1» ва «Линия 2» тизимлардан қўшимча тайёрланган тухумларнинг сотиш қиймати 5921,2-6517,2 минг сўмни, соф фойда 2110,6-2272,2 минг сўмни, умумий рентабеллик даражаси эса 53,5 – 55,4 % ни ташкил этган;
иссиқ иқлим шароитига чидамли янги «Ёзги 3» дурагайидан 6 қутиси ёзги мавсумда Хоразм вилояти «КҲИВА СИЛК ФАБРИC» МЧЖ пилла йигирув корхонаси хўжаликларида парваришланган (Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ипакчилик ва жун саноатини ривожлантириш қўмитаси маълумотномаси №3-11-сон, 2025 йил 4-январ). Натижада қиёсловчига нисбатан 1 қути қурт ҳисобига 7,8 кг, жами 6 қутидан қўшимча 46,8 кг пилла ҳосили олиниб, уни қайта ишлаш (чувиш) ҳисобига 7 кг хом ипак олинган, даромад 3 898,0 минг сўм, соф фойда 2968,4 минг сўмни ташкил этиб, рентабеллик даражаси 23,4 фоизга кўтарилган. «Ёзги 3» дурагайига Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги «Интеллектуал мулк маркази» давлат муассасаси томонидан 2024 йил 13-сентябрдаги №ЗАП 20240001/2-рақамли ижобий қарор олинган;
аномал иссиқ шароитга мос янги «Ёзги 4» дурагайидан ёзги мавсумда Фарғона вилояти «НУРЛИ ТОНГ СИЛК» МЧЖ да 5 қути ипак қурти парваришланган (Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ипакчилик ва жун саноатини ривожлантириш қўмитаси маълумотномаси №3-11-сон, 2025 йил 4-январ). Натижада тажрибадаги ҳар бир қути қурт ҳисобидан 8,4 кг қўшимча пилла ҳосили олишга эришилиб, жами парваришланган қуртдан 42,0 кг қўшимча пилла хомашёси тайёрланган. Пиллани қайта ишлаш ҳисобига 5,6 кг хом ипак ишлаб чиқарилган. Ипакни сотиш қиймати 14042,1 минг сўмни, соф фойда эса 2659,4 минг сўмни ташкил этиб, рентабеллик даражаси 23,4 фоизни ташкил этган. «Ёзги 4» дурагайига Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги «Интеллектуал мулк маркази» давлат муассасаси томонидан 2024 йил 13-сентябрдаги №ЗАП 20240002/2-рақамли ижобий қарор олинган.
ипак қуртининг ёзги иссиқ иқлим шароитига чидамли янги «Линия 1» селексион тизимидан 130 та, «Линия 2» селексион тизимидан 156 та тухум қўймалари Ипакчилик илмий-тадқиқот институтининг «Тут ипак қурти наслчилиги, экологияси ва кимёвий захарланиш профилактикаси» лабораториясига наслчилик ишларида қўллаш ҳамда келгусида дурагай тухумлари тайёрлаш учун топширилган (Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Ипакчилик ва жун саноатини ривожлантириш қўмитаси маълумотномаси №3-11-сон, 2025 йил 4-январ). Натижада янги яратилган селексион тизимларнинг 286 та бошланғич тухум қўймалари селекция ва наслчилик амалиётида янги зот ва дурагайларни кўпайтириш имконини берган.