Нурматов Достон Уроловичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Никотин ва изоникотин кислотанинг ароматик аминлар билан реакцияларини ўрганиш», 02.00.03 - Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.2.PhD/К760.
Илмий раҳбар: Абдушукуров Анвар Кабирович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Тургунов Эрхон, кимё фанлари доктори, профессор; Ортиқов Илҳом Саидович, кимё фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: никотин ва изоникотин кислотанинг ароматик аминлар билан реакцияларини ўрганиш, синтез қилинган бирикмаларнинг тузилиши ва хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор никотин кислотанинг ароматик аминлар билан конденсатланиш реакцияларида ортоборат кислота катализаторлигида кислота амидлари синтез қилинган;
никотин ва изоникотин кислоталарнинг турли функсионал гуруҳлар тутган ароматик аминлар билан реакциялари натижасида янги ариламидлар синтез қилинди ва реакция маҳсулотининг унуми ароматик аминларнинг асослилигига боғлиқ ҳолда ортиши исботланган;
илк бор никотин кислотанинг п-толуидин ва п-анизидинлар билан конденсатланиш реакциялари натижасида ҳосил бўлган Н-(п-толил)никотинамид ва Н-(п-метоксифенил)никотинамидларнинг CуСО4 билан комплекс бирикмалар синтез қилинган;
никотин ва изоникотин кислота билан ароматик аминлар реакцияси натижасида тегишли ариламидлар синтез қилинган, ва уларнинг хусусий катталиклари аниқланган, квант кимёвий параметрлари ҳисобланган, тозалиги хроматографик, тузулиши спектроскопик, электрон тузулиши квант-кимёвий усулларида исботланган;
Н-(п-толил)никотинамиднинг инсектисидлик, Н-(2-гидроксофенил)никотинамид, Н-(2,4-дихлорфенил)никотинамид, Н-(п-бромфенил)никотинамид, Н-(фенил)никотинамид, Н-(4-метилпиридин-2-ил)никотинамидлар эса фунгисидлик фаоллиги юқори эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Никотин ва изоникотин кислотанинг ароматик аминлар билан реакциялари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
синтез қилинган Н-(п-толил)никотинамид ва Н-(2,5-диметилфенил)никотинамидлар “Муборак газни қайта ишлаш заводи” да металл конструксияларнинг биокоррозиясига қарши ингибитор сифатида амалиётга жорий этилган (“Муборак газни қайта ишлаш заводи” АЖнинг 2024 йил 8 июлдаги 656/ГК-07-сонли маълумотномаси). Натижада, ушбу биоингибиторлар металл конструксия ва қурилмаларининг эксплуатасион хоссаларини ошириш имконини берган;
синтез қилинган Н-(2-гидроксофенил)никотинамид, Н-(2,4-дихлорфенил)никотинамид, Н-(п-толил)никотинамид, Н-(фенил)никотинамид, Н-(4-метилпиридин-2-ил)никотинамидлар “Табиий ва синтетик бирикмаларнинг биологик фаоллигини ин витро ўрганиш. Оқсил инженерлиги. Рекомбинант оқсилларини тайёрлаш. Ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ва бошқа турдаги касалликлар учун аниқ молекуляр-генетик маркёрларни ишлаб чиқиш” мавзусидаги базавий фундаментал тадқиқотларда Баcиллус субтилис, Стапҳйлоcоccус ауреус, Псеудомонас аеругиноса, Эсчеричиа cоли, Cандида албиcанс штаммларига қарши антибактериал фаолликларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академясининг 2024 йил 14 октябрдаги 4/1255-2293-сонли маълумотномаси). Натижада, ушбу моддалар яллиғанишга қарши, оғриқ қолдирувчи, иситма туширувчи янги дори воситалари қаторини кенгайтириш имконини берган.