Турсунмуратов Обид Хамзаевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Вермикулит асосида олинган ионитнинг физик-кимёвий хоссалари», 02.00.06 - Юқори молекуляр бирикмалар (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2021.3.PhD/К420.
Илмий раҳбар: Бекчанов Даврон Жумазарович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Чирчиқ давлат педагогика университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Каримов Махмуд Муратович, кимё фанлари доктори, профессор; Туробов Хамза Турсунович, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: вермикулит қатламларини полиетиленполиамин ва формалдегид иштирокида чоклаш орқали ионит олиш, уларнинг физик-кимёвий хоссалари ва сорбсион қобилятини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор Қораўзак вермикулитига полиетиленполиамин орқали аминогуруҳларни формалдегид иштирокида чоклаш натижаси олинган анионитнинг физик-кимёвий хусусиятлари ўрганилиб, таркибида ҳам анорганик ҳам органик матрицалар тутган уч ўлчамли вермикулит-полиетиленполиамин ва формалдегид асосида олинган янги анионит (ВМТ-ПФА) олишнинг мақбул шароитлари аниқланган;
олинган янги композитнинг физик-кимёвий хоссаларини текшириш орқали сирт юзаси, ғоваклик даражаси, сорбсион хусусияти юқори эканлигини аниқланган, шунингдек, термик ва кимёвий барқарорлиги жиҳатидан саноатда миқёсида амалиётда қўлланилаётган анионитларга нисбатан юқори эканлиги исботланган;
янги ВМТ-ПФА анионитга эритмалардан Cу(ИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cр(ВИ) ва Мн(ВИИ) ионлари ютилишининг кинетик ва термодинамик параметрлари математик-статистик таҳлил натижасида, жараённинг кимёвий сорбсия қонуниятлари асосида борганлиги аниқланган;
олинган янги анионитнинг саноат корхона оқава сувлари таркибидан Cу (ИИ) ионларини тозалаш учун такрорий сорбсия ва десорбсия жараёнларида, унинг сорбсион хоссалари 12 %га камайган, бу эса ушбу анионитни саноат чиқинди оқава сувларини тозалашда кўп маротаба такрорий қўллаш мумкинлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Маҳаллий хомашё Қораўзак вермикулит қатламларини полиетиленполиамин ва формалдегид иштирокида чоклаш орқали синтез қилинган ионитларининг физик-кимёвий хоссалари бўйича олинган илмий натижалар асосида:
синтез қилинган ВМТ-ПФА анионит “Оʻзбекистон технологик металлар комбинати” АЖ чиқинди сувлари таркибидаги Cу(ИИ) металл ионларига нисбатан селективлиги бўйича сорбент сифатида амалиётга жорий этилган (“Оʻзбекистон технологик металлар комбинати” АЖнинг 2024 йил 19 декабрдаги 03/03-351-сонли маълумотномаси). Натижада, ВМТ-ПФА анионити “Оʻзбекистон технологик металлар комбинати” АЖ чиқинди сувлар таркибидаги Cу(ИИ) ионларини 1,26 % гача камайтириш имконини берган;
Қораўзак вермикулит асосида олинган анионит ИЛ-4821091630 рақамли “Кремний ва мезагеник темплатларнинг алтернатив манбалари асосида тартибланган мезағовакли материаллар синтези ва физик-кимёвий хусусиятлари” амалий лойиҳада сорбент сифатида қўлланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2023 йил 31 майдаги 4/1255-1182-сонли маълумотномаси). Натижада, ВМТ-ПФА анионит ёрдамида оқова сувни таркибидаги Cу2+, Ни2+ ва Cр2О72- ионларини сувли эритмалардаги консентрациясини камайтириш имконини берган.