Худойбердиева Азиза Абдумажитовнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Карбонил бирикмалар ва гомовератриламин иштирокидаги уч компонентли реакциялар асосида енаминонлар синтези», 02.00.03 – Органик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2023.4.PhD/К689.
Илмий раҳбар: Саидов Абдусалом Шомуродович, кимё фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Чирчиқ давлат педагогика университети, DSc.03/30.09.2020.К.82.02.
Расмий оппонентлар: Абдушукуров Анвар Кабирович, кимё фанлари доктори, профессор; Вапоев Ҳуснитдин Мирзоевич, техника фанлари доктори, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат педагогика университети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: енаминон ҳосилалари синтезининг мақбул услубларини такомиллаштириш, 1,3-дикарбонил бирикмалар, гомовератриламин ва ароматик алдегидлар асосида енаминонларнинг янги вакилларини синтез қилиш ҳамда уларнинг физик-кимёвий ва биологик хоссаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор молекуласида турли хил ўринбосарлар тутган ароматик алдегидлар, гомовератриламин ва асетоцирка эфири иштирокида нуклеофил циклобирикиш реакцияси асосида бир қанча реаксион фаол марказларга эга бўлган енаминон ҳосилалари синтез қилинган;
асетиласетон иштирокидаги учкомпонентли реакциялар натижасида нафақат циклик енаминонлар, балки икки компонентли енонлар ва иминларнинг ҳосил бўлиши исботланган; енаминон ҳосилаларининг синтези учун реакциянинг асосий босқичлари ва механизми таклиф этилган ҳамда жараёнларнинг энг муқобил шароитлари аниқланган;
табиати турли хил алдегидлар молекуласидаги ўринбосарларнинг маҳсулот унумига таъсири ўрганилган ҳамда синтез қилишнинг самарали усуллари такомиллаштирилган, 5-Н-((3,4-диметоксифенилетил)амино)-2,4-диетилефир-1-метил-3-фенилциклогексен-4-ол-1 енаминонлар силикагел устунида хроматография усулида тозаланганда енонларга парчаланиши аниқланган;
32 та бирикма синтез қилинган бўлиб улардан 24 таси янги моддалар эканлиги ИҚ- ва ЯМР спектроскопияси, рентген тузилиш таҳлил усуллари ёрдамида тасдиқланган, уларнинг хусусий катталиклари аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Карбонил бирикмаларнинг гомовератриламин билан уч компонентли реакциялари асосида енаминонлар синтези боʻйича олинган натижалар асосида:
5-Н-((3,4-диметоксифенилетил)амино)-2,4-диасетил-1-метил-2-бром-3-окси-4-метоксифенил-циклогексен-4-ол-1 №ВА-ФА-Ф-6-009 “Табиий бирикмалар ва уларнинг синтетик ҳосилаларининг ситотоксик, бактерия ва замбуруғларга қарши ҳамда антиоксидант фаолликлари” мавзусидаги амалий лойиҳасида илмий обект сифатида фойдаланилган (ЎзР Фанлар академиясининг 2024 йил 26 ноябрдаги 4/1255-2625-сонли маълумотномаси). Натижада, ушбу модда фибробластларга нисбатан кам токцикликка эга бўлган бачадон бўйни (ҲеЛа) ва қизил ўнгач саратони (ҲЕп-2) ҳужайраларига нисбатан ингибиторловчи фаолликка эга янги дори воситалари қаторини кенгайтириш имконини берган;
синтез қилинган Н-(3,4-диметоксифенилетил)-1-(3-нитрофенил)метанимин ва 5-Н-(3,4-диметоксифенилетил)амино)-2,4-диетилефир-1-метил-3-фенил-циклогексен-4-ол-лар “Самарканд-Энгланд Эcо-Медиcал” МЧЖ шаклидаги ҚКда сув таркибидаги Эсчерчиа cоли (грамм (-) бактерия)сини ингибирлашда амалиётга жорий этилган (“Самарканд-Энгланд Эcо-Медиcал” МЧЖ ҚКнинг 2024 йил 13 июндаги 01-397-сонли маълумотномаси). Натижада, корхонада ишлатиладиган техник сув таркибидаги зарарли микроорганизмлар миқдорини камайтириш ва сувнинг тозалик даражасини ошириш имконини берган.