Абдигапбаров Азамат Саймбетовичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): “Қорақалпоғистон Республикаси шароитида шўрланган тупроқларда ош лавлаги (Beta Vulgaris L.) етиштириш технологиясининг айрим элементларини такомиллаштириш”, 06.01.06 – Сабзавотчилик (қишлоқ хўжалиги фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2020.4.PhD/Qx664.
Илмий раҳбар: Адилов Махсуд Мирваситович, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент давлат аграр университети, DSc.05/29.04.2022.Qx.13.04.
Расмий оппонентлар: Дустмуратова Саодат Исмаиловна, қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, профессор; Бўстонов Зокиржон Таджибоевич, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди, профессор.
Етакчи ташкилот: Самарканд агроинновациялар ва тадқиқотлар институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади Қорақалпоғистоннинг шўрланган тупроқлари шароитида ош лавлаги (Beta Vulgaris L) нав намуналарини тўпламини қимматли хўжалик белгиларини баҳолаш, истиқболли навларини танлаш ва етиштириш технологиясининг айрим элементларини такомиллаштириш ҳисобланади.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор, Қорақалпоғистоннинг шўрланган тупроқларида ош лавлагини “Ягона” навида баҳорги ва ёзги муддатларда илдизмева вазни 144 – 146 г, бир тупдаги барглар сони 13,5 – 14,6 дона, барглар узунлиги 20,9 – 23,6 см ва эни 15,4-15,5 см ни ташкил этиб бошқа ва нав намуналари тўплами қимматли хўжалик белгилари баҳоланган;
шўрланган майдонларда етиштиришда “Ягона” нави ўрта-эртапишар баҳорги ва ёзги муддатларда товарбоп ҳосилдорлик 33,2 т/га – 32,9 т/га ташкил этиб энг яхши нав сифатида ажратилган;
лаборатория шароитида ош лавлагининг “Ягона” навини NaCl – 0,5% ли аралашма концентрaциясида уруғлар униб чиқиши 17 %, NaSO4 - 0,5% ли аралашма концентрaциясида 21,5 фоизни ташкил этиб, уруғларни унувчанлиги 53 % ва ўсиш қуввати 77 % га юқори бўлиши исботланган;
шўрланган майдонларда ош лавлагини баҳорги экишда – 30/III, ёзги экишда – 01/VI мақбул экиш муддати эканлиги аниқланган;
баҳорги ва ёзги экишда ош лавлаги уруғларини энг қулай экиш чуқурлиги 3 см эканлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қорақалпоғистон Республикаси шароитида шўрланган тупроқларда ош лавлагини (Beta Vulgaris L.) етиштириш технологиясини такомиллаштириш бўйича илмий тадқиқотлар натижалари асосида:
“Ас ләблебини жетистириў технологиясы (Өндириске усыныс)” бўйича (қорақалпоқ тилида) тавсиянома тасдиқланган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 4 июндаги 03/026-2112-сон маълумотномаси). Натижада ушбу тавсиялар бугунги кунда Қорақалпоғистон шароитида агрокластер, фермер ва деҳқон хўжаликлари ҳамда томорқа эгалари экин майдонларида ош лавлагини етиштириш ва ундан юқори ҳосил олишда қўлланма сифатида фойдаланилмоқда;
ош лавлагининг “Ягона” навини мақбул баҳорги ва ёзги экиш муддатлари Қорақалпоғистон Республикаси Тўрткул туманидаги “Mansur-MMM” фермер хўжалигида 3,3 гектар, “Namunali Timur” фермер хўжалигида
3,79 гектар, Чимбой туманидаги “Орақбай-Полат” фермер хўжалигида 2,73 гектар, “Мақсетбай Тамара” фермер хўжалигида 2,74 гектар, “Досберген-Қосберген” фермер хўжалигида 2,76 гектар, Нукус туманидаги “Ахматшах” фермер хўжалигида 1,04 гектар, жами 16,36 гектар майдонда жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 4 июндаги 03/026-2112-сон маълумотномаси). Натижада, Қорақалпоғистон Республикаси тупроқ-иқлим шароитида майдон бирлигидан энг юқори ҳосилдорлик ош лавлагининг “Ягона” навида баҳорги 1-апрелдаги экиш муддатларида ўртача гектарига 34,8 тонна ва ёзги 1-июндаги экиш муддатида ўртача гектарига 36,4 тонна ҳосил олишга, етиштирилган маҳсулотдан ўртача 14,4 млн. сўм юқори даромад олишга ҳамда рентабеллик даражасига кўра, 103,7% иқтисодий самарадорликка кўтариш имконини берган;
ош лавлагини (Beta vulgaris L.) Қорақалпоғистон Республикаси тупроқ иқлим шароитида таклиф этилган уруғини экиш чуқурлиги Қорақалпоғистон Республикаси Тўрткул туманидаги “Mansur-MMM” фермер хўжалигида 1,2 гектар, “Namunali Timur” фермер хўжалигида 0,56 гектар, Чимбой туманидаги “Орақбай-Полат” фермер хўжалигида 1,18 гектар, “Мақсетбай Тамара” фермер хўжалигида 1,94 гектар, “Досберген-Қосберген” фермер хўжалигида 1,11 гектар, Нукус туманидаги “Ахматшах” фермер хўжалигида 0,82 гектар, жами 6,82 гектар майдонда жорий этилган (Қорақалпоғистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2024 йил 4 июндаги 03/026-2112-сон маълумотномаси). Натижада, майдон бирлигидан энг юқори ҳосилдорлик ош лавлагининг “Ягона” навида уруғларни экиш чуқурлиги бўйича ўрганилганда бунда энг оптимал варианти 3 см чуқурликда экилган уруғларни яхши натижа ва ҳосил берганлиги, бунда баҳорги экиш муддатларида ҳосилдорлик ўртача гектарига 32,4 тонна ва ёзги экиш муддатда эса ўртача ҳосилдорлик гектарига 33,5 тонна, ўртача 14,2 млн. сўм юқори даромад олишга имконини берган. Майдон бирлигидан ош лавлагининг “Ягона” навидан иқтисодий самарадорлик ҳисобланганда рентабеллик даражаси 62-74 % самарадорликка кўтариш имконини берган.