Тураева Фируза Абдурашидовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Коронавирус инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи яллиғланиш касалликларининг клиник-иммунологик кечиш хусусиятлари», 14.00.21 - Стоматология, 14.00.36 – Аллергология ва иммунология (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.3.DSc/Tib1145.
Илмий маслаҳатчилар: Иноятов Амрилло Шодиевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Нарзуллаев Нуриддин Умарович, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат тиббиёт институти ҳузуридаги DSc.04/27.09.2024.Tib.93.03 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Нуралиев Неккадам Абдуллаевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Даминова Шахноза Бадриддиновна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ирина Александровна Беленова, тиббиёт фанлари доктори, профессор; (Россия Федерацияси).
Етакчи ташкилот: Павел Йозеф Шафарик номидаги Университет (Словакия).
II. Тадқиқотнинг мақсади:
Коронавирус инфекцияси билан зарарланган беморларда касалликнинг клиник ва иммунологик хусусиятларини инобатга олган ҳолда оғиз бўшлиғи яллиғланиш касалликларининг даволаш самарадорлигини оширишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларининг клиник кечиши, иммун тизими кўрсаткичларининг ўзгаришига боғлиқлиги исботланган;
COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларининг қайталаниши олдини олиш мақсадида вирусга қарши вакцинация самарадорлиги исботланган;
илк бор COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда фаргалс антисептик билан оғиз бўшлиғи касалликларини даволашгача ва даволашдан кейинги клиник, иммунологик, микробиологик самарадорлигини қиёсий асосланган;
COVID-19 инфекцияси фонида пародонтит билан оғриган беморлар қон зардоби ва оғиз суюқлигидаги оксидловчи стресснинг ролини аниқлаш учун супероксиддисмутаза организмнинг антиоксидант тизимидаги асосий фермент бўлиб, эркин радикалларини зарарлантиришда муҳим ўрин тутиши исботланиб, унинг даражасини қонда, оғиз суюқлигида пасайиши организмни оксидловчи стрессдан ҳимоя қилиш самарадорлигининг бузилишини  кўрсатиб бериши аниқланган;
илк бор генераллашган пародонтит билан оғриган беморларнинг глутамат декарбоксилазага антитаначаларнинг юқори даражаси аниқланиб нафақат қандли диабетнинг ирсий анамнези бўлган беморларда, балки коронавирус инфекциясининг енгил ва симптомсиз формаларида ҳам қандли диабет ривожланиш хавфини баҳолаш учун ушбу маркернинг диагностик аҳамияти аниқланган;
COVID-19 инфекцияси билан зарарланган стоматологик касалликлари бор беморларда касаллик этиологиясини инобатга олган ҳолда маҳаллий ва патогенетик механизмларга таъсир этувчи даволаш усуллари ишлаб чиқилган.
IV. Тадқиқот натижаларини жорий қилиниши.
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашнинг илмий-тадқиқот ишлари натижаларини амалиётга татбиғи бўйича 2024 йил 13 ноябрдаги №08/66 – сон хулосасига кўра:
биринчи илмий янгилик: илк бор COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларининг клиник кечиши, иммун тизими кўрсаткичларининг ўзгаришига боғлиқлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: коронавирус инфекцияси билан зарарланган беморларда стоматологик касалликлар учраш даражаси ва клиник кечиш хусусиятларини баҳоланган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Жиззах вилояти стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (06.03.2023 й.; №8), Хоразм вилояти болалар стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (09.03.2024 й.; №41 I) билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Ушбу маълумотлар CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратлрини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши, беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали беморларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берди. Бундан ташқари беморларнинг оғиз бўшлиғи  ҳолати тўғрисида тўлиқ тасаввурларга эга бўладилар. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларида тавсия этилаётган ушбу текшириш усулларидаги ҳамда янги замонавий ИФА усулида ишлаб чиқилганлиги стоматологик текшириш ўтказиш жараёнида ҳар бир беморга сарфланган маблағнинг 480000 сўмгача тежалишини кўрсатган. Хулоса: CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда стоматологик касалликларнинг учраш даражаси юқори даражада бўлиб, етакчи ўринларда ўткир ва сурункали гингивитлар (38,2%), ўткир ва сурункали пародонтитлар (35,4%), турли кўринишдаги стоматитлар (15,6%) ва парадонтозлар (10,8%) бўлгани исботлаб берилди.
иккинчи илмий янгилик: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларининг қайталаниши олдини олиш мақсадида вирусга қарши вакцинация самарадорлиги исботланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: коронавирусли инфекция кузатилган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларининг асосий қўзғатувчиларини идентификация қилинган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Жиззах вилояти стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (06.03.2023 й.; №8) Хоразм вилояти болалар стоматология поликлиникаси бўйича буйруқ (09.03.2024 й.; №41 I) билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: Ушбу маълумотлар CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморлардазарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратлрини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши, беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали болаларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берган. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларида тавсия этилаётган ушбу текшириш усулларидаги ҳамда янги замонавий ИФА усулида ишлаб чиқилганлиги стоматологик текшириш ўтказиш жараёнида ҳар бир беморга сарфланган маблағнинг 480000 сўмгача тежалиши имконини берган. Хулоса: COVID-19 инфекцияси фонида стоматологик касалликлар ривожланиш жараёнида организмнинг турли биологик суюқлиқларида иммун тизими Т- ва В-бўғинлари иммунодефицити аниқланди, бу СД4+- ва СД8+-лимфоцитлар орасидаги дисбаланси кучайиши, СД25+-лимфоцитларнинг ишонарли пасайиши, CД95+-ҳужайраларнинг ишонарли кўпайиши билан асосланган. CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда IL-17А нaзopaт гypyҳигa ниcбaтaн 2,46 мapтaгa (ўpтaчa 6,1±0,47 ва  4,91±0,24 пг/мл гaчa), IL-17А қон зардоби ва ОБС да таққослашда IL-17А концентрациясининг фарқи, ОБС да 1,83 ни, II гуруҳда – 2,02 ва текширилган III гуруҳдаги фарқ мос равишда 2,05 марта ошганликни кўрсатди (P≤0,05) ва касалликни башоратлаш мезони бўлиб ҳисобланган.
учинчи илмий янгилик: илк бор COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда фаргалс антисептик билан оғиз бўшлиғи касалликларини даволашгача ва даволашдан кейинги клиник, иммунологик, микробиологик самарадорлигини қиёсий асосланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: клиник, иммунологик ва микробиологик тадқиқотлар натижаларига асосланган ҳолда оғиз бўшлиғи касалликларини даволашнинг турли усуллари қиёсий таҳлил қилинган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Бухоро вилоят кўп тармоқли тиббиёт маркази бўйича буйруқ (02.07.2024 й.; №116) Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 6 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (05.03.2024 й.; №98) билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратларини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши, беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали беморларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берди. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, тавсия этилаётган комплекс даволаш усуллари оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларини даволаш ёрдамида ишлаб чиқилганлиги стоматологик даво-муолажаларини ўтказиш жараёнида 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларининг 880000 сўмгача тежалиши имконини берган. Хулоса: CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи аъзолари йирингли-яллиғланиш жараёнларини даволашда антибактериал, антифунгал, яллиғланишга қарши, маҳаллий жароҳатни битказувчи ФарГАЛС ва Хлорфилипт Виалайн каби антисептикларнинг анъанавий санация воситаларига нисбатан ишонарли равишдаги муайян даражадаги устунликка эгалиги аниқланди.
тўртинчи илмий янгилик: COVID-19 инфекцияси фонида пародонтит билан оғриган беморлар қон зардоби ва оғиз суюқлигидаги оксидловчи стресснинг ролини аниқлаш учун супероксиддисмутаза организмнинг антиоксидант тизимидаги асосий фермент бўлиб, эркин радикалларини зарарлантиришда муҳим ўрин тутиши исботланиб, унинг даражасини қонда, оғиз суюқлигида пасайиши организмни оксидловчи стрессдан ҳимоя қилиш самарадорлигининг бузилишини  кўрсатиб бериши аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: COVID-19 инфекцияси фонида пародонтит билан оғриган беморлар қон зардоби ва оғиз суюқлигидаги оксидловчи стресснинг ролини аниқлашда супероксиддисмутаза COD даражасининг пасайиши организмни оксидловчи стрессдан ҳимоя қилиш самарадорлигининг бузилишини кўрсатиб берган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Бухоро вилоят кўп тармоқли тиббиёт маркази бўйича буйруқ (02.07.2024 й.; №116), Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 6 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (05.03.2024 й.; №98) билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратларини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши, беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали беморларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берди. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, тавсия этилаётган комплекс даволаш усуллари оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларини даволаш ёрдамида ишлаб чиқилганлиги стоматологик даво-муолажаларини ўтказиш жараёнида 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларининг 880000 сўмгача тежалишини кўрсатди. Хулоса: COVID-19 инфекцияси фонида пародонтит билан оғриган беморлар қон зардоби ва оғиз суюқлигидаги оксидловчи стресснинг ролини аниқлаш учун фойдаланиладиган СОD нинг (107,9±7,4 пг/мл) пасайиши организмни оксидловчи стрессдан ҳимоя қилиш самарадорлиги бузилишини кўрсатиб берган, GAD га антитаначаларнинг юқори даражаси коронавирус инфекциясининг енгил ва симптомсиз формаларида ҳам қандли диабет ривожланиш хавфини баҳолаш, аутоиммунизация даражасини аниқлаш учун интерлейкин 17А диагностик маркёр сифатида қўлланилишининг клиник-иммунологик самарадорлиги кўрсатиб берилди ва COD даражасидаги фарқ 10,1 марта, 2-гуруҳда – 12,5 ва учинчи гуруҳда – мос равишда 11,05 мартани ташкил этди (P≤0.05).
бешинчи илмий янгилик: Илк маротоба генераллашган пародонтит билан оғриган беморларнинг глутамат декарбоксилазага антитаначаларнинг юқори даражаси аниқланиб нафақат қандли диабетнинг ирсий анамнези бўлган беморларда, балки коронавирус инфекциясининг енгил ва симптомсиз формаларида ҳам қандли диабет ривожланиш хавфини баҳолаш учун ушбу маркернинг диагностик аҳамияти аниқланган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: Генераллашган пародонтит билан оғриган беморларнинг глутаматдекарбоксилаза (GAD) га антитаначаларининг юқори даражаси нафақат қандли диабетнинг ирсий анамнези бўлган беморларда, балки коронавирус инфекциясининг енгилва симптомсиз формаларида ҳам қандли диабет ривожланиш хавфинибаҳолаш учун ушбу маркернинг диагностик аҳамиятини кўрсатиб берган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 2 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (18.09.2023 й.; №111), Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 8 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.02.2024 й.; №92) билан амалиётга жорий этилди.     Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда  зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратларини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши,беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали беморларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берди. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, тавсия этилаётган комплекс даволаш усуллари оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларини даволаш ёрдамида ишлаб чиқилганлиги стоматологик даво-муолажаларини ўтказиш жараёнида ҳар бир беморга сарфланган маблағнинг 880000 сўмгача тежалишини кўрсатди. Бу эса  маблағи тежалиши, мукаммаллаштирилган ташхислаш жараёнини таъминлади. Даволаш давомийлиги эса 3 кунга қисқартирилди. Хулоса: CОVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда оғиз бўшлиғи касалликларини эрта ташҳислаш ва оптимал даволаш бўйича клиник-иммунологик маркёрлар асосида ишлаб чиқилган дастур иммунодефицит оғирлик даражасини аниқлаш, тавсия этилган комплекс терапияни оптималлаштириш ва даволаш самарадорлигини ошириш имконини берди.
олтинчи илмий янгилик: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган стоматологик касалликлари бор беморларда касаллик этиологиясини инобатга олган ҳолда маҳаллий ва патогенетик механизмларга таъсир этувчи даволаш усуллари ишлаб чиқилган. Илмий янгиликнинг аҳамияти: оғиз бўшлиғи касалликлари қайталаниши олдини олиш мақсадида коронавирусли инфекция билан зарарланган беморларда вирусга қарши эмлаш таъсирини баҳоланган ҳамда коронавирусли инфекция билан зарарланган беморларни олиб бориш алгоритмини ишлаб чиқилган. Илмий янгиликнинг амалиётга жорий қилиниши: Олинган илмий-амалий маълумотлар Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 2 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (18.09.2023 й.; №111), Бухоро шаҳар тиббиёт бирлашмасига қарашли 8 сон оилавий поликлиникаси бўйича буйруқ (11.02.2024 й.; №92) билан амалиётга жорий этилди. Ижтимоий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда  зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, асосий касалликнинг асоратларини олдини олиш, касаллик оқибатини ўз вақтида башорат қилишнинг такомиллаштирилгани беморларнинг тезроқ соғайиб кетиши,беморларнинг шифохонада бўлиш кунларининг қисқариши, шу орқали беморларнинг ҳаёт сифати ва уларнинг соғломлаштириш ҳолатини ошириш имконини берди. Иқтисодий самарадорлиги: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган беморларда зарарланиш аломатларини эрта ташхислаш, тавсия этилаётган комплекс даволаш усуллари оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касалликларини даволаш ёрдамида ишлаб чиқилганлиги стоматологик даво-муолажаларини ўтказиш жараёнида 1 нафар бемор ҳисобига бюджет маблағларини  880000 сўмга, бюджетдан ташқари маблағларни 550000 сўмга тежалиши имконини берган. Хулоса: COVID-19 инфекцияси билан зарарланган стоматологик касалликлари бор беморларда касаллик этиологиясини инобатга олган ҳолда маҳаллий ва патогенетик механизмларга таъсир этувчи даволаш усулларининг амалиётга жорий этилиши касаллик асоратларини олдини олиш, даволаниш муддатини қисқартилиши орқали 1 нафар беморга сарфланадиган бюджет маблағлари ни 880000 сўмга, бюджетдан ташқари маблағларни 550000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.