Усмонова Хуршида Холбой қизи
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Полиелектролитлар орасида кузатиладиган узоқ тартибдаги таъсирлашувга асосланган интер полимер тизимлар”, 02.00.06 – Юқори молекуляр бирикмалар кимёси (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: B2024.2.PhD/К774.
Илмий раҳбар: Мухамедиев Мухтаржан Ганиевич, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Рафиков Адхам Салимович, кимё фанлари доктори, профессор; Қутлимуродов Нурбек Маткаримович, PhD, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё-технология институти
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: полиелектролитлар орасида кузатиладиган узоқ тартибдаги таъсирлашувга асосланган интер полимер тизимларни олиниши ва қўлланилишини тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
узоқ тартибдаги таъсирлашувга асосланган интер полимер тизимнинг якка ҳолдаги ионитларга қараганда сорбсион ҳоссаси юқорироқ эканлиги аниқланган. Бунинг сабаби яратилган янги тизимнинг электр ўтказувчанлиги юқорироқ эканлиги, ионит таркибидаги ОҲ- ва катионит таркибидаги Ҳ+ билан Ҳ2О молекулаларини ҳосил қилиши ва бунинг натижасида ионитлар таркибидаги зарядланган гуруҳлар сонининг кўпайиши билан тушунтирилган.
ионитлар ва интерполимер тизимга мис катиони ва роданид анионлари адсорбсиясининг кинетикаси псевдо-иккинчи тартибли кинетик моделга мос эканлиги аниқланган, бу эса реакция тезлигига эритмадаги мис, роданид ионлари консентрациясидан ташқари полимер таркибидаги функсионал гуруҳлар консентрацияси ҳам таъсир этганлиги билан асосланган;
якка ҳолдаги ионитларга ҳамда интерполимер тизимга мис катиони ва роданид анионини адсорбсия изотермаларининг бориши барча ион алмашинувчи тизимлар учун Ленгмюр моделига мос келиши аниқланган;
функсионал полимерлар асосида олинган янги интерполимер тизимнинг физик-кимёвий хоссалари ва ушбу тизимга мис, роданид ионларини динамик алмашинув сиғими мис ионлари учун ДАС=139.7 мг/г, роданид ионлари учун ДАС=142.9 мг/г эканлиги ва КУ-2-8-АН-31 таркибли интер полимер системага динамик шароитда ионларнинг сорбсия-десорбсияси унуми жараён 10 маротаба қайта такрорланганда ҳам 97% дан кам эмаслиги ва уларнинг аниқланган;
интер полимер тизимлардаги сорбсион жараён анионлар учун фақат тизим таркибидаги анионит ҳисобига, катионлар учун сорбсион жараён ҳам катионит ҳам анионит ҳисобига бориши аниқланган
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Саноат ионитлари ёрдамида узоқ тартибли таъсирлашувга асосланга янги интерполимер тизимнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш боʻйича олинган илмий натижалар асосида:
саноат ионитлари асосида интерполимер тизимларга асосланган оқава сувларни тозалаш қурилмаси яратилган ҳамда яратилган қурулма “МАХАМ-ЧИРЧИҚ” АЖ дан чиқаётган оқава сувларни Cу2+ ионларидан тозалаш учун жорий қилинган (“МАХАМ-ЧИРЧИҚ” АЖ нинг 2025-йил 21-майдаги № 30-2/34-сон маълумотномаси). Натижада комбинат чиқинди сувида мавжуд боʻлган мис ионларининг миқдори 7.8 мг/л дан 0.2 мг/л гача камайганлиги аниқланган;
саноат ионитлари асосида интерполимер тизимларга асосланган оқава сувларни тозалаш қурилмаси яратилган ҳамда яратилган қурулма “МАХАМ-ЧИРЧИҚ” АЖ дан чиқаётган оқава сувларни СCН- ионларидан тозалаш учун жорий қилинган (“МАХАМ-ЧИРЧИҚ” АЖ нинг 2025-йил 21-майдаги № 30-2/35-сон маълумотномаси). Натижада оқава суви таркибида роданид ионлари консетрацияси дастлабки 5 мг/л дан 0,05 мг/л гача камайганлиги аниқланди. Бу эса корхонадан чиқаётган оқава сувларни тозалиги табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси талабларига мос келишини билдиради ва ташқи муҳит экологиясига салбий таъсир қилмаслигига хизмат қилади ҳамда ижтимой-иқтисодий самара берган.
