Мирзакаримова Малохат Абдувахитовнанинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Атмосфера ҳавоси кимёвий моддаларнинг организмга хавфлилик таъсирини комплекс биологик-гигиеник баҳолаш профилактик чора-тадбирларини ишлаб чиқиш», 14.00.07–Гигиена (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2017.2.DSc/Tib169.
Илмий маслаҳатчи: Камилова Роза Толановна, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Санитария гигиена ва касб касалликлари илмий-тадқиқот институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси, DSc.27.06. 2017.Tib.30.03.
Расмий оппонентлар: Худайберганов Анатолий Сагатбаевич, тиббиёт фанлари доктори, прфессор; Зарединов Дамир Арифович, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Усманов Ислам Аббасович, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Корё университети (Жанубий Корея).
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: атмосфера ҳавосини янги ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалик аэроген кимёвий ифлослантирувчиларини биологик таъсир тавсифини, организмга атмосфера ҳавоси кимёвий моддалар таъсир хавфини комплекс гигиеник баҳолаш ва профилактик чора-тадбирлар ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
илк бор мамлакатимизда организмга янги аэроген кимёвий моддаларни тиббий-биологик ва гигиеник нуқтаи назардан таъсирини баҳолаш бўйича янги меъёрий услубий ҳужжатлар (СанҚваМ, ДавСТ, гигиеник регламент, гигиеник тавсия, гигиеник кўрсатма ва услубий йўриқномалар) жамланмаси ва соғломлаштирувчи чора-тадбирлари ишлаб чиқилган;
атмосфера ҳавосидаги 35 та кимёвий ифлослантирувчилар учун максимал бир марталик, ўртача кунлик, ўртача ойлик ва ўртача йиллик РЭКларини биринчи бор вақт бўйича дифференцияланган гигиеник меъёри ищлаб чиқилган;
илк бор соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тасдиқланган 1,2,3,4 хавфлилик синфига кирувчи, 3 ва 4 компонентдан ташкил топган аэрозол, буғ ва газли шаклдаги кимёвий моддалардан ташкил топган 6 нафар бинар ва мураккаб аралашмалар учун гигиеник меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилган;
«концентрация-вақт» ва «концентрация-вақт-самара» усуллари бўйича организмга кимёвий моддаларни алоҳида ва комбинациялашган ҳолатда тушишида биологик таъсир характерини баҳолаш бўйича тажриба тадқиқотларида олинган натижалар бир-бирига жуда яқин ёки ўзаро мослиги, «концентрация-вақт-самара» боғлиқлик усули «концентрация-вақт» боғлиқлик усулига нисбатан солиштирилганда концентрация-вақт-самара» усулининг 2,5–3 баробар фойдали ва тежамкорлиги исботланган;
организмга узоқ вақт ингаляцион йўл билан тушишда атмосфера ҳавосини кимёвий ифлослантирувчилар таъсирига жавоб ва бошқа гепатологик, физиологик, биокимёвий кўрсаткичларнинг ўзгаришлар эҳтимоллигини ҳисобга олган ҳолда организмнинг адаптацион ва мослашувчанлик-компенсатор реакцияларини баҳолаш шкаласи (йўл қўйиладиган хавф, кучсиз хавф, ўртача хавф, юқори хавф, экологик жиҳатдан юқори хавф) ишлаб чиқилган;
ҳавони ишлаб чиқариш корхона ва автотранспорт чиқиндилари билан ифлосланиш хавфи ва таъсир даражаси бўйича кимёвий моддаларни аҳоли саломатлиги учун хавфини, ксенобиотиклар билан атмосфера ҳавосини ифлосланиш даражаси нуқтаи назардан баҳолаш тизими яратилган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши: Атмосфера ҳавоси кимёвий моддаларнинг организмга хавфлилик таъсирини комплекс биологик-гигиеник баҳолаш профилактик чора-тадбирларини ишлаб чиқишни илмий асослаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
«Ўзбекистон Республикаси ҳудуди аҳоли турар жой минтақалари атмосфера ҳавосида ифлослантирувчи моддаларнинг рухсат этилган концентрацияси (РЭК) рўйхати» (0179–04 сонли СанМваҚ) тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур меъёрий ҳужжат мамлакатимизнинг аҳоли турар жойларида атомосфера ҳавосини ифлослантирувчи кимёвий моддаларнинг рухсат этилган меъёрларини ишлаб чиқиш имконини берган;
«Аҳоли турар жойлари атмосфера ҳавосида «Далзлака-Т»нинг рухсат этилган концентрациясини асослаш бўйича тажриба материаллари» услубий қўлланмаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур услубий қўлланма аҳоли турар жойлари атмосфера ҳавоси таркибида «Далзлака-Т»нинг рухсат этилган концентрациясини гигиеник тажрибалар асосида меъёрлаштириш имконини берган;
«Аҳоли турар жойлари атмосфера ҳавосида Наврўз»нинг рухсат этилган концентрациясини (РЭК) асослаш бўйича тажриба материаллари» услубий қўлланмаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур услубий қўлланма аҳоли турар жойлари атомосфера ҳавоси таркибида «Наврўз» кимёвий моддасининг рухсат этилган концентрациясини гигиеник тажрибалар асосида меъёрлаштириш имконини берган;
«Аҳоли турар жойлари атмосфера ҳавосида ксенобиотикларнинг гигиеник регламентларини белгилаш ва биологик таъсирини баҳолашга асосий илмий ёндашувлар» услубий қўлланмаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур услубий қўлланма аҳоли турар жойлари атомосфера ҳавоси таркибида ксенобиотикларнинг рухсат этилган концентрациясини меъёрлаштириш имконини берган;
«Аҳоли турар жойлари атмосфера ҳавосида азот фосфор ўғитлари чангининг рухсат этилган концентрациясини (РЭК) асослаш бўйича тажриба материаллари» услубий қўлланмаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур услубий қўлланма аҳоли турар жойлари атомосфера ҳавоси азот фосфор ўғитлар чангининг рухсат этилган концентрациясини меъёрлаштириш имконини берган;
«Ишлаб чиқариш корхоналари ва автотранспорт чиқиндилари билан атмосфера ҳавосини ифлосланиш хавфи ва таъсир даражаси бўйича кимёвий моддаларни аҳоли саломатлиги учун хавфини баҳолаш» услубий қўлланмаси тасдиқланган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2018 йил 21 ноябрдаги 8н-д/250-сон маълумотномаси). Мазкур услубий қўлланма аҳоли турар жойлари атомосфера ҳавосини ишлаб чиқариш корхоналари ва автотранспорт чиқиндилари билан ифлосланишини рухсат этилган концентрациясини меъёрлаштириш имконини берган;
атмосфера ҳавоси кимёвий моддаларнинг организмга хавфлилик таъсирини комплекс биологик-гигиеник баҳолаш профилактик чора-тадбирларини ишлаб чиқишни илмий асослаш бўйича олинган илмий натижалар соғлиқни сақлаш амалиётига, жумладан, Республика давлат санитария-эпидемиология назорати маркази, Давлат экология қўмитаси ва Табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси амалиётига тадбиқ этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2019 йил 12 декабрдаги 8н-з/239-сон маълумотномаси). Олинган илмий натижаларнинг амалиётга татбиқ этилиши газ, буғ, чангсимон кимёвий моддаларнинг турли хавфлилик синфини алоҳидалашган, комбинацион, комплекс ва биргаликдаги таъсирини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган гигиеник меъёрлар, услубий кўрсатмалар, услубий тавсиялар Республиканинг ишлаб чиқариш шаҳарларида атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи объектлар, табиий муҳитини ифлосланиш мониторинги бўйича олиб борилган ишлар сифати ва самарадорлиги оширишга хизмат қилган.
