Ташулатов Хуршид Шукуровичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Қуёш элементлари учун мис(И) комплекслари ва перовскит квант нуқталари синтези ва фотокимёвий тадқиқоти”, 02.00.01 – Ноорганик кимё, 02.00.12 – Нанокимё, нанофизика ва нанотехнология (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.DSc/К211.
Илмий маслаҳатчилар: Насимов Абдулло Муродович, техника фанлари доктори, профессор; Жингбин Зенг, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги DSc.03/30.12.2019.К.01.03 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Рўзимурадов Олим Норбекович, кимё фанлари доктори, профессор; Кадирова Зухра Чингизовна, кимё фанлари доктори, профессор; Маҳеш Кумар, кимё фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот: Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II.Тадқиқотнинг мақсади қуёш элементлари учун мис(И) комплекслари ва перовскит квант нуқталари синтези ва фотокимёвий тадқиқотидан иборат.
III.Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Cу(И) ионининг бипиридин, фенантролин, фосфинофенил эфир, ҳамда бихинолин ҳосилалари тутган органик лигандлар Л1 – Л9 иштирокида 4 та гомолептик ҳамда 14 та янги гетеролептик комплекслариеритма муҳити ҳамда механокимёвий усулларда синтез қилинган;
синтез қилинган комплексларнинг фотофизикавий ҳамда фотокимёвий хоссалари оптик спектроскопия усулларида ўрганилганда олинган комплекс бирикмаларнинг қутблилиги турлича бўлган эритувчилар: метанол, ацетонитрил, диметилсулфоксид, диметилформамид, толуол, гексан ва босқа эритувчиларда эрувчанлиги ўрганилган; яхши эриган комплексларнинг электрон ютилиш спектрлари асосида уларнинг фотофизикавий ҳамда фотокимёвий хосалари ҳақида хулоса чиқарилган;
олинган люминессент хоссали комплексларнинг қўзғалган ҳолатдан асосий ҳолатга ўтиш жараёнлари тадқиқ қилинганда сенсибилизатор учун қўллаш мумкин бўлган комплекс бирикмалар ажратилган ва уларнинг молекула тузилиши билан хоссалари орасидаги боғлиқлик тадқиқ этилган;
олинган гомолептик ҳамда гетеролептик комплекс бирикмаларнинг хоссалари ФТИҚ спектроскопияси ёрдамида ўрганилганда, мис(И) иони билан координацияланиш бипиридин, фенантролин ҳамда бихинолин ҳосилаларида азот орқали кетган бўлса, фосфин ҳосилали комплексда координацияланиш фосфор атоми орқали амалга ошсиши аниқланган;
олинган комплекс бирикмаларда металл-донор атоми боғини тадқиқ қилиш учун комбинацион сочилиш (Раман) спектроскопияси қўлланилган ҳамда тегишли боғларга мос тебраниш полосалари таҳлили амалга ошилган;
стерик тосʻилган лигандли гетеролептик комплексларнинг хоссаларини квантокимёвий ҳисоблашлари молекула қўзғалмаган ҳолда юқори тўлган молекуляр орбитал (ҲОМО) марказий ионда локалланиши аниқланган; шунингдек уларнинг қўзғалган ҳолатдан асосий ҳолатга ўтиш динамик жараёнлари вақтга боғлиқ ютилиш ҳамда флуорессенсия усуллари ёрдамида тадқиқ этилган;
синтез қилинган мис(И) нинг гомолептик ҳамда гетеролептик комплекслари турли эритувчиларда ўрганилганда асосий ҳолда молекула тетраедрик тузилишли бўлиб, қўзғалган ҳолда оксидланиб текис квадрат ҳолига ўтиши ҳамда турли эритувчи молекулалари таъсирида лабиллик ошишига сабаб бўлиши аниқланган;
синтез қилинган комплекслар БСҚЕ да сенсибилизатор сифатида синаб кўрилган;
эритувчи муҳансидлиги асосида барқарор галогенид ноорганик ҳамда ноорганик-органик перовскит КН CсПбБр3, CсПбИ3, МАПбБр3, МАПбИ3 синтез қилинган ҳамда синтез жараёнларининг оптимал шароитлари танланган;
метиламмоний ёдид асосидаги перовскит квант нуқталарини ацетонитрил эритувчида синтезини амалга оширишда “ёмон эритувчи” сифатида хлороформ ишлатилганда олинган МАПбИ3 КН 8 ойгача люминессент хоссаларини сақлаб қолиши аниқланган;
синтез қилинган перовскит квант нуқталарининг физик-кимёвий ҳамда фотофизикавий хоссалари замонавий таҳлил усуллари ёрдамида ўрганилганда уларнинг кенг ютилиш соҳаси (қуёш нурларини максимал ютилиши) ҳамда тор нурланиш полосасини (⁓20 нм ярим максимал кенглик) намоён қилиши аниқланган ва турли соҳаларда (ЛЕД, лазерлар, фотокатализ ва ҳ.к.) қўлланиш мумкинлиги қайд этилган;
олинган ноорганик ҳамда ноорганик-органик перовскит квант нуқталарининг кристалл тузилиши ўрганилганда уларнинг барчаси фаол перовскит фаза учун мос келадиган содда кубик тузилишга эга бўлиши (Пм3 ̅м) аниқланган;
синтез қилинган барқарор перовскит КН перовскит қуёш элементлари учун сенсибилизатор сифатида синаб кўрилган ва МАПбИ3 КН сенсибилзатор сифатида ишлатилган ҳамда бундай моддалар перовскит қуёш элементлари учун мос келиши аниқланган;
олинган барқарор ноорганик ҳамда ноорганик-органик перовскит КН фотофизикавий ҳамда фотокимёвий хоссалари ўрганилганда уларнинг анъанавий квант нуқталарига қарагада дефектлар таъсирига чидамлилиги аниқланган;
синтез қилинган ноорганик-органик перовскит квант нуқталари ҳамда ноорганик комплекс бирикмалар асосида БСҚЕ-перовскит тандем қуёш элементлари тайёрланган ҳамда хоссалари ўрганилганда [Cу(Л9)2]ПФ6 комплекси ва МАПбИ3 жуфти тандем қуёш элементи ҳосил қилиш учун мос келиши аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Қуёш элементлари гомолептик ҳамда гетеролептик комплекслар, ноорганик ва ноорганик-органик перовскит КН олиш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
Мис(И) нинг турлиг органик лигандлар билан гомолептик ҳамда гетеролептик комплекслари олинган. Олинган комплелкслар турли органик эрититувчиларда юқори барқарорликни намоён қилиши аниқланган ҳамда “Навоиазот” акциядорлик жамияти “Марказий лабораторияси”да амалиётга жорий қилинган (Ўзбекистон Республикаси “Навоиязот” акциядорлик жамиятининг 2025 йил 27 майдаги № 03-4/3307 сонли маълумотномаси). Натижада мис ионини экстракция қилиш учун янги комплекслар таклиф қилинган.
Cу(И) ионининг 4 та гомолептик 6 та гетеролептик комплекслари бўёқ сезгир бўлган қуёш элементлари учун қўлланилганда бўёқ моддалар фотосенсибилизаторлик ҳамда юқори ассимиляция коеффициентига эга эканлиги аниқланган ҳамда “БМАХ буилдинг материалс” МЧЖ қўшма корхонасида амалиётга жорий этилган (“БМАХ буилдинг материалс” МЧЖ нинг 2025 йил 21 апрелдаги № 74/А сонли маълумотномаси). Натижада моляр нур ютиш коеффициенти юқори бўлган мис(И) комплекслари танланган.
Шароф Рашидов номидаги Самарқанд давлат университетида 2023-2025 йиллари бажарилаётган “Органик бўёқлар билан модификацияланган галоид перовскит квант нуқталарининг оптик хусусиятларини синтез қилиш ва тадқиқ қилиш” мавзусидаги амалий лойиҳасида диссертациясида олинган илмий натижалардан фойдаланилган (2025 йил 24 апрелдаги №10-1982 сонли маълумотнома). Жумладан, тадқиқот давомида синтез қилинган метиламмоний қўрғошин ёдид перовскит квант нуқталари 8 ойгача ўз хоссаларини сақлаб қолиши аниқланган. Диссертацияда кўрсатилган усуллар туфайли перовскит материаллари эритмаларининг фототурғунлигини ошириш мумкин бўлган. Бу эса уларни янги турдаги қуёш панелларини ишлаб чиқаришда фойдаланиш истиқболларини очиб берган.
Хитой халқ республикаси Хинжианг Шафия Биотечнологй Cо., ЛТД. корхонасида ноорганик ҳамда ноорганик-органик ёдид перовскит квант нуқталари биомолекулаларни аниқлашда қўллаш учун тавсия қилинган.