Tashmatova Gulnoza A’loevnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi: “Koronavirus infeksiyasi (COVID-19)ni o‘tkazgan bolalarda bronxial astmaning klinik-immunologik va funksional kechish xususiyatlari” ixtisosliklar shifri: 14.00.36 – Allergologiya va immunologiya va 14.00.09 – Pediatriya.
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2022.2. DSc/ Tib726.
Ilmiy maslahatchilar: Navruzova Shakar Istamovna, tibbiyot fanlari doktori, professor; Xalmatova Barno Turdixodjaevna, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Toshkent tibbiyot akademiyasi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Immunologiya va inson genomikasi instituti huzuridagi DSc.02/30.12.2019..50.01 raqamli kengash asosidagi bir martalik ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: Ziyadullaev Shuxrat Xudayberdievich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Shamsiev Furqat Muxitdinovich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Mullaeva Lola Djavlanovna, fanlari doktori, dotsent.
Yetakchi tashkilot: Samarqand davlat tibbiyot universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi:
koronavirus infeksiyasi (COVID-19)ni o‘tkazgan bolalarda bronxial astmaning klinik-immunologik va funksional kechish xususiyatlarini aniqlashdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda hujayraviy immunitetning CD3+, CD4+, CD8+ limfotsitlari miqdori keskin kamayishi fonida gumoral immunitetning IgE miqdori ortishi sababli patologik disbalans jarayoni yuzaga kelishi aniqlangan;
bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial giperreaktivlikning kuchayishi sababli immunitetning yallig‘lanishga xos (IL-8 va TNF-α) va yallig‘lanishga qarshi (IL-4) sitokinlarining keskin ortishi fonida IFNγ miqdorining ishonarli kamayishi isbotlangan;
ilk bor bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda virus ta’sirida apoptozning kuchayishi sababli bronxial astmaning og‘irlik (engil, o‘rta va og‘ir) darajasi bilan zardobdagi sCD95 miqdorining to‘g‘ri proporsional ortishi bilan bog‘liqligi aniqlangan;
ilk bor bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalar qon zardobida K va F elementlar miqdorining ortishi sababli bronxokonstriksiya, shilliqning giperproduksiyasi va bronxial shilliq qavatning shishishiga olib keluvchi neyrotransmitter atsetilxolin hosil bo‘lishiga olib kelishi isbotlangan;
ilk bor bronxial astmaning og‘irlik darajasi diselementoz sababli engil kechuvchi bronxial astmada P, K va IgE bilan ijobiy, Zn, Mg va Ca bilan esa salbiy korrelyasiya, kasallik og‘irlashgan sari P, K, Ca va IgE bilan ijobiy bog‘liqlik saqlanib, Zn va Mg bilan salbiy bog‘liqlik kuchayishi aniqlangan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Koronavirus infeksiyasi (COVID-19)ni o‘tkazgan bolalarda bronxial astmaning klinik-immunologik va funksional kechish xususiyatlarini aniqlash bo‘yicha olingan ilmiy natijalari asosida:
birinchi ilmiy yangiligi: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda hujayraviy immunitetning CD3+, CD4+, CD8+ limfotsitlari miqdori keskin kamayishi fonida gumoral immunitetning IgE miqdori ortishi sababli patologik disbalans jarayoni yuzaga kelishi aniqlanganligi bo‘yicha «COVID-19 pandemiyasi davrida bronxial astmani olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari», «Bronxial astma bilan kasallangan bolalarda tashqi nafas olish faoliyatini tashxislashning zamonaviy usullari» va «COVID-19 bilan kasallangan bolalarda bronxial astma tashxisining o‘ziga xos xususiyatlari» uslubiy tavsiyanomalari ishlab chiqilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo‘limning 2022 yil 1 iyundagi 8n-p/574-sonli xamda 2022 yil 9 iyundagi 8n-p/609-sonli va 8n-p/610-sonli xulosalari bilan tasdiqlangan). Mazkur takliflar Shayxontohur tumani tibbiyot birlashmasi 40-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 16.12.2022 yildagi 308-sonli, Chilonzor tumani tibbiyot birlashmasi 35-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 29.12.2022 yildagi 48-sonli va Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi bo‘yicha 14.04.2023 yildagi 57-sonli buyruqlari bilan amaliyotlariga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024 yil 15 iyuldagi №03/43-sonli xulosasi); ijtimoiy samaradorligi: ilmiy natijalarni klinik amaliyotga joriy etilishi koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial astmani erta tashxislash, davolash taktikasini optimallashtirish, nogironlik darajasini pasaytirish, asoratlar xolatini kamaytirish va xayot sifatini yaxshilashga imkon yaratadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Shayxontohur va Chilonzor tumani tibbiyot birlashmalari xamda Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi amaliy faoliyatlariga joriy etilishi bronxial astma fonida COVID-19 infeksiyasi bilan kasallangan bolalarda taklif etilgan usullarni qo‘llash mayda bronxlar funksional holati o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash usullarini optimallashtirish orqali xar bir bolaga nisbatan sarflangan mablag‘ning 41,7%ni tejashga imkon yaratadi; xulosa: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda hujayraviy immunitetning CD3+, CD4+, CD8+ limfotsitlari miqdori keskin kamayishi fonida gumoral immunitetning IgE miqdori ortishi sababli patologik disbalans jarayoni yuzaga kelishi asoslangan;
ikkinchi ilmiy yangiligi: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial giperreaktivlikning kuchayishi sababli immunitetning yallig‘lanishga xos (IL-8 va TNF-α) va yallig‘lanishga qarshi (IL-4) sitokinlarining keskin ortishi fonida IFNγ miqdorining ishonarli kamayishi isbotlanganligi bo‘yicha «COVID-19 pandemiyasi davrida bronxial astmani olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari», «Bronxial astma bilan kasallangan bolalarda tashqi nafas olish faoliyatini tashxislashning zamonaviy usullari» va «COVID-19 bilan kasallangan bolalarda bronxial astma tashxisining o‘ziga xos xususiyatlari» uslubiy tavsiyanomalari ishlab chiqilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo‘limning 2022 yil 1 iyundagi 8n-p/574-sonli xamda 2022 yil 9 iyundagi 8n-p/609-sonli va 8n-p/610-sonli xulosalari bilan tasdiqlangan). Mazkur takliflar Shayxontohur tumani tibbiyot birlashmasi 40-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 16.12.2022 yildagi 308-sonli, Chilonzor tumani tibbiyot birlashmasi 35-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 29.12.2022 yildagi 48-sonli va Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi bo‘yicha 14.04.2023 yildagi 57-sonli buyruqlari bilan amaliyotlariga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024 yil 15 iyuldagi №03/43-sonli xulosasi); ijtimoiy samaradorligi: ilmiy natijalarni klinik amaliyotga joriy etilishi koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial astma holatini erta baholash, davolash taktikasini optimallashtirish, nogironlik darajasini pasaytirish, asoratlar xolatini kamaytirish va xayot sifatini yaxshilashga imkon yaratadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Shayxontohur va Chilonzor tumani tibbiyot birlashmalari xamda Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi amaliy faoliyatlariga joriy etilishi bronxial astma fonida COVID-19 infeksiyasi bilan kasallangan bolalarda taklif etilgan usullarni qo‘llash mayda bronxlar funksional holati o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash usullarini optimallashtirish orqali xar bir bolaga nisbatan sarflangan mablag‘ning 41,7%ni tejashga imkon yaratadi; xulosa: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial giperreaktivlikning kuchayishi sababli immunitetning yallig‘lanishga xos (IL-8 va TNF-α) va qarshi (IL-4) sitokinlarining keskin ortishi fonida IFNγ miqdorining ishonarli kamayishi asoslangan;
uchinchi ilmiy yangiligi: ilk bor bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda virus ta’sirida apoptozning kuchayishi sababli bronxial astmaning og‘irlik (engil, o‘rta va og‘ir) darajasi bilan zardobdagi sCD95 miqdorining to‘g‘ri proporsional ortishi bilan bog‘liqligi aniqlanganligi bo‘yicha «COVID-19 pandemiyasi davrida bronxial astmani olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari», «Bronxial astma bilan kasallangan bolalarda tashqi nafas olish faoliyatini tashxislashning zamonaviy usullari» va «COVID-19 bilan kasallangan bolalarda bronxial astma tashxisining o‘ziga xos xususiyatlari» uslubiy tavsiyanomalari ishlab chiqilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo‘limning 2022 yil 1 iyundagi 8n-p/574-sonli xamda 2022 yil 9 iyundagi 8n-p/609-sonli va 8n-p/610-sonli xulosalari bilan tasdiqlangan). Mazkur takliflar Shayxontohur tumani tibbiyot birlashmasi 40-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 16.12.2022 yildagi 308-sonli, Chilonzor tumani tibbiyot birlashmasi 35-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 29.12.2022 yildagi 48-sonli va Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi bo‘yicha 14.04.2023 yildagi 57-sonli buyruqlari bilan amaliyotlariga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024 yil 15 iyuldagi №03/43-sonli xulosasi); ijtimoiy samaradorligi: ilmiy natijalarni klinik amaliyotga joriy etilishi koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial astmani erta tashxislash, davolash taktikasini optimallashtirish, nogironlik darajasini pasaytirish, asoratlar xolatini kamaytirish va xayot sifatini yaxshilashga imkon yaratadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Shayxontohur va Chilonzor tumani tibbiyot birlashmalari xamda Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi amaliy faoliyatlariga joriy etilishi bronxial astma fonida COVID-19 infeksiyasi bilan kasallangan bolalarda taklif etilgan usullarni qo‘llash mayda bronxlar funksional holati o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash usullarini optimallashtirish orqali xar bir bolaga nisbatan sarflangan mablag‘ning 41,7%ni tejashga imkon yaratadi; xulosa: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda virus ta’sirida apoptozning kuchayishi sababli bronxial astmaning og‘irlik (engil, o‘rta va og‘ir) darajasi bilan zardobdagi sCD95 miqdorining to‘g‘ri proporsional ortishi bilan bog‘liqligi asoslangan;
to‘rtinchi ilmiy yangiligi: ilk bor bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalar qon zardobida K va F elementlar miqdorining ortishi sababli bronxokonstriksiya, shilliqning giperproduksiyasi va bronxial shilliq qavatning shishishiga olib keluvchi neyrotransmitter atsetilxolin hosil bo‘lishiga olib kelishi isbotlanganligi bo‘yicha «COVID-19 pandemiyasi davrida bronxial astmani olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari», «Bronxial astma bilan kasallangan bolalarda tashqi nafas olish faoliyatini tashxislashning zamonaviy usullari» va «COVID-19 bilan kasallangan bolalarda bronxial astma tashxisining o‘ziga xos xususiyatlari» uslubiy tavsiyanomalari ishlab chiqilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo‘limning 2022 yil 1 iyundagi 8n-p/574-sonli xamda 2022 yil 9 iyundagi 8n-p/609-sonli va 8n-p/610-sonli xulosalari bilan tasdiqlangan). Mazkur takliflar Shayxontohur tumani tibbiyot birlashmasi 40-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 16.12.2022 yildagi 308-sonli, Chilonzor tumani tibbiyot birlashmasi 35-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 29.12.2022 yildagi 48-sonli va Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi bo‘yicha 14.04.2023 yildagi 57-sonli buyruqlari bilan amaliyotlariga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024 yil 15 iyuldagi №03/43-sonli xulosasi); ijtimoiy samaradorligi: ilmiy natijalarni klinik amaliyotga joriy etilishi koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial astmani erta tashxislash, davolash taktikasini optimallashtirish, nogironlik darajasini pasaytirish, asoratlar xolatini kamaytirish va xayot sifatini yaxshilashga imkon yaratadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Shayxontohur va Chilonzor tumani tibbiyot birlashmalari xamda Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi amaliy faoliyatlariga joriy etilishi bronxial astma fonida COVID-19 infeksiyasi bilan kasallangan bolalarda taklif etilgan usullarni qo‘llash mayda bronxlar funksional holati o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash usullarini optimallashtirish orqali xar bir bolaga nisbatan sarflangan mablag‘ning 41,7%ni tejashga imkon yaratadi; xulosa: bronxial astma fonida koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalar qon zardobida K va F elementlar miqdorining ortishi bronxokonstriksiya, shilliqning giperproduksiyasi va bronxial shilliq qavatning shishishiga olib keluvchi neyrotransmitter atsetilxolin hosil bo‘lishiga olib kelishi asoslangan;
beshinchi ilmiy yangiligi: ilk bor bronxial astmaning og‘irlik darajasi diselementoz sababli engil kechuvchi bronxial astmada P, K va IgE bilan ijobiy, Zn, Mg va Ca bilan esa salbiy korrelyasiya, kasallik og‘irlashgan sari P, K, Ca va IgE bilan ijobiy bog‘liqlik saqlanib, Zn va Mg bilan salbiy bog‘liqlik kuchayishi aniqlanganligi bo‘yicha «COVID-19 pandemiyasi davrida bronxial astmani olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari», «Bronxial astma bilan kasallangan bolalarda tashqi nafas olish faoliyatini tashxislashning zamonaviy usullari» va «COVID-19 bilan kasallangan bolalarda bronxial astma tashxisining o‘ziga xos xususiyatlari» uslubiy tavsiyanomalari ishlab chiqilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi ilmiy faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo‘limning 2022 yil 1 iyundagi 8n-p/574-sonli xamda 2022 yil 9 iyundagi 8n-p/609-sonli va 8n-p/610-sonli xulosalari bilan tasdiqlangan). Mazkur takliflar Shayxontohur tumani tibbiyot birlashmasi 40-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 16.12.2022 yildagi 308-sonli, Chilonzor tumani tibbiyot birlashmasi 35-son oilaviy poliklinikasi bo‘yicha 29.12.2022 yildagi 48-sonli va Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi bo‘yicha 14.04.2023 yildagi 57-sonli buyruqlari bilan amaliyotlariga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi xuzuridagi ilmiy texnik kengashining 2024 yil 15 iyuldagi №03/43-sonli xulosasi); ijtimoiy samaradorligi: ilmiy natijalarni klinik amaliyotga joriy etilishi koronavirus infeksiyasini o‘tkazgan bolalarda bronxial astmani erta tashxislash, davolash taktikasini optimallashtirish, nogironlik darajasini pasaytirish, asoratlar xolatini kamaytirish va xayot sifatini yaxshilashga imkon yaratadi; iqtisodiy samaradorligi: ilmiy natijalarning Shayxontohur va Chilonzor tumani tibbiyot birlashmalari xamda Toshkent tibbiyot akademiyasi ko‘p tarmoqli klinikasi amaliy faoliyatlariga joriy etilishi bronxial astma fonida COVID-19 infeksiyasi bilan kasallangan bolalarda taklif etilgan usullarni qo‘llash mayda bronxlar funksional holati o‘zgarishlarini o‘z vaqtida aniqlash va davolash usullarini optimallashtirish orqali xar bir bolaga nisbatan sarflangan mablag‘ning 41,7%ni tejashga imkon yaratadi; xulosa: astmaning og‘irlik darajasi engil kechuvchi bronxial astmada P, K va IgE bilan ijobiy, Zn, Mg va Ca bilan esa salbiy korrelyasiya, kasallik og‘irlashgan sari P, K, Ca va IgE bilan ijobiy bog‘liqlik saqlanib, Zn va Mg bilan salbiy bog‘liqlik kuchayishi asoslangan.
