Бувраев Эрали Равшанович
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармогʻи): “Баъзи 3д-металларининг айрим витаминлар ва аминокислоталар билан аралаш лигандли комплекс бирикмалари: синтези, хоссалари, қўлланилиши”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2021.2.PhD/К386.
Илмий раҳбар: Кадирова Шахноза Абдухалиловна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.0103.
Расмий оппонентлар: Кадирова Зухра Чингизовна, кимё фанлари доктори, профессор; Ибодуллаева Мавжуда Ибодуллаевна, кимё фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади баъзи 3д-металларининг айрим витаминлар ва аминокислоталар билан аралаш лигандли комплекс бирикмалари: синтези, хоссалари, қўлланилишини тадқиқ этишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
Cо(ИИ), Ни(ИИ), Зн(ИИ), Cу(ИИ) тузларининг витаминлар (тиамин, аскорбин кислотаси) ва аминокислоталар (систеин, метионин) билан аралаш лигандли 28 та янги комплекслари синтез қилинган, аралаш лигандли комплекс бирикмалар синтези учун оптимал шароитлар (Т= 30 - 65C, пҲ=6,5 - 7,5, τ=30 - 120 мин) танланган;
синтез қилинган гомо ва гетеро лигандли комплексларнинг ҲОМО-ЛУМО энергияларининг фарқига асосланиб гомолигандли комплексларнинг барқарорлиги Cо(ИИ), Cу(ИИ), Ни(ИИ) тартибда ҳамда гетеро лигандли комплексларнинг барқарорлиги Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ) тартибда ортиб бориши, реаксион қобилияти эса иккала хил комплексларда ҳам ушбу кетма-кетликда камайиб бориши аниқланган;
синтез қилинган комплексларнинг диффуз қайтаришнинг электрон спектри ва рентген дифракцияси (ХРД) натижаларига кўра, никел ва кобалт комплекслари Оҳ нуқтали гуруҳига ва 6-координацияга эга, мис ва рух комплекслари эса Тд нуқтали гуруҳига ва 4-координацияга эга эканлиги аниқланган.
ИҚ, Раман, 1Ҳ-ЯМР, 13C-ЯМР, ҲСҚC-ЯМР ва ҲМБC-ЯМР спектрлар асосида лигандларнинг координацияланган марказлари ўрганилиб, аминокислоталар ва (карбоксил ва тиол/аммин гуруҳи орқали), аскорбин кислотаси бидентант (3-ОҲ ва карбонил гуруҳи орқали), тиамин эса монодентант (2-ОҲ гуруҳи орқали) координацияга учраши аниқланган;
синтез қилинаган комплекс бирикмаларнинг термик ва барқарорлик константалари металлар табиатига боғлиқлиги ҳамда комплексларнинг термик парчаланиши босқичма-босқич бориши аниқланди. Шунингдек комплекс бирикмаларнинг барқарорлик константалари 1,98× 108 - 2,24 × 108 оралиғида Cо(ИИ)<Ни(ИИ)<Cу(ИИ) кетма-кет ортиб бориши тасдиқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Баъзи 3д-металларининг айрим витаминлар ва аминокислоталар иштирокидаги аралаш лигандли комплекс бирикмалари синтези, физик-кимёвий хоссалари ҳамда биологик фаолликини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
[Ни(Cйс)(Б1)(Ҳ2О)2] таркибли аралаш лигандли комплекс бирикмаси, “Интегра ДД” МЧЖ Ўзбекистон-Болгария қўшма корхонасининг микробиология лабораториясида актиномицит ҳужайраларининг ривожланиши ва маҳсулдорлигини ошириш мақсадида амалиётга жорий этилган (Интегра ДД” МЧЖ нинг 2023-йил 9-ноябрдаги 133-сонли маълумотномаси) Натижада актиномицит ҳужайраларини ривожлантирувчи воситалар олиш имкониятини берган;
[Cо(Cйс)(Б1)(Ҳ2О)2] таркибли аралаш лигандли комплекс бирикмаси, “Интегра ДД” МЧЖ Ўзбекистон-Болгария қўшма корхонасида ишлаб чиқариш жараёнларида биостимулятор сифатида амалиётга жорий этилган (Интегра ДД” МЧЖ нинг 2023-йил 13-декабрдаги 152-сонли маълумотномаси) Натижада фойдали бактерияларни ривожлантирувчи воситалар олиш имкониятини берган;
синтез қилинган витаминлар ва аминокислоталар иштирокидаги биофаол аралаш лигандли комплекс бирикмалари Хитой халқ Республикаси Хиъан университети Архитектура ва технологияси илмий лабораториясида янги бирикмалар синтез қилиш лоиҳасида фойдаланилмоқда (2025-йил 14-майдаги хати). Натижада ушбу перепаратлардан биокатализаторлар сифатида фойдаланиш имкониятини берган;
синтез қилинган витаминлар ва аминокислоталар иштирокидаги биофаол аралаш лигандли комплекс бирикмалари Германия Федератив Республикаси Берлин Технология университетининг илмий лабораториясида янги бирикмалар синтез қилиш лоиҳасида фойдаланилмоқда (2025-йил 16-майдаги хати). Натижада ушбу перепаратлардан биокатализаторлар сифатида фойдаланиш имкониятини берган.