Яхшибаев Дониёр Султонбаевичнинг

фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.

Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Сув ҳавзаларидаги кўп фазали стратификацияланган оқимлар ривожланиши динамикасини моделлаштириш», 05.01.07–«Математик моделлаштириш. Сонли усуллар ва дастурлар мажмуи» (техника фанлари бўйича).

Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2018.2.PhD/Т699

Илмий раҳбарнинг Ф.И.Ш., илмий даражаси ва унвони: Худайкулов Савет Ишанкулович, техника фанлари доктори.

Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент ахборот технологиялари университети ҳузуридаги Ахборот-коммуникация технологиялари илмий-инновацион марказ.

ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент ахборот технологиялари университети ҳузуридаги Ахборот-коммуникация технологиялари илмий-инновацион маркази, DSc.27.06.2017.Т.07.01  

Расмий оппонентларнинг Ф.И.Ш., илмий даражаси ва унвони: Хўжаев Исматулла Қўшаевич, техника фанлари доктори; Наврузов Куролбой, физика-математика фанлари доктори, профессор.  

Етакчи ташкилот номи: Тошкент давлат техника университети.

Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.

II. Тадқиқотнинг мақсади: сув ҳавзалардаги оқимлар стратификацияси назариясини ўзаро киришувчан ва таъсирлашувчан кўп фазали муҳитлар ҳаракати модели асосида қайта қуриш ва натижалар ишончлилигини мавжуд полуэмпирик маълумотлар ва тажриба натижалари ёрдамида асослашдан иборат.

III. Диссертация тадқиқотнинг илмий янгилиги:

конструктив тизимли услубият асосида ҳар бири икки фазадан иборат икки қатламли сув ҳавзаларида босим таъсири остида шаклланадиган потенциал оқимлар динамикаси ва турғунликнинг бузилиши икки қатлам умумий чегарасидаги ўзгаришлар туфайли рўй бериш жараёнларининг математик модели яратилган;

цилиндрик қувурда оқаётган икки фазали суюқлик ламинар оқими модели асосида уринма кучланишлар ва механик энергия диссипациясини ҳисоблаш учун формулалар келтириб чиқарилган;

цилиндрик қувурда оқаётган икки фазали суюқлик турбулент оқими стратификацияси жараёнида уч қатлам кўрсаткичлари ва умумий чегараларини аниқлаш усули ишлаб чиқилган;

қувурдан очиқ фазога оқиб чиқаётган бўйлама, радиал ва тангенциал тезликка эга кўп фазали струя масаласи Х.А.Рахматулиннинг кўп фазали ўзаро киришувчан ва таъсирланувчан суюқликлар модели асосида шакллантирилган ҳамда ишлаб чиқилган кичик қўзғалишлар усули асосида томчилар ҳосил бўлишига мос частота ва Вебер сонининг критик қийматлари топилган;

атмосфера оқимининг пастки қатлами ва сув ҳавзаси тепа қатлами икки фазали муҳитлар стратификацияси масаласини қуёш нурини ва соҳаларда иссиқлик алмашинуви омилларини ҳисобга олган ҳолда ечиш учун сонли-аналитик алгоритм ишлаб чиқилган.

IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Бир ва икки фазали стратификацияланган оқимлар математик моделлари, улар асосида шакллантирилган масалаларнинг ечимлари ва ишлаб чиқилган дастурий восита асосида:

кўп фазали ўзаро киришувчан ва таъсирланувчан суюқликлар модели, ҳисоблаш алгоритми асосида ишлаб чиқилган «Сув ҳавзаларидаги кўп фазали стратификациялашган оқимлар ривожланиши динамикасини моделлаштириш» дастурий воситага «Unicon.uz» ДУК томонидан фойдаланиш мумкинлиги тўғрисида хулоса берилган («Unicon.uz» ДУКнинг 2018 йил 16 октябрдаги хулосаси). Натижада суюқликнинг зичлик бўйича қатламланиши кузатиладиган сув совитувчи ҳавзаларда стратификацияланган кўп фазали оқимлар қонуниятларини ўрганиш, сув омборлари ва йирик дарёлар сиртида тўлқин ҳосил бўлишини ҳисоблаш усулларини ишлаб чиқиш имконияти яратилган;

уринма кучланишлар ва механик ҳаракат диссипациясини ҳисоблаш учун формулалар асосида цилиндрик қувурда оқаётган икки фазали суюқлик ламинар оқими жараёнлари модели сув омбори қуйи бьефида оқинди ва чўкиндили оқимларни бошқариш мақсадида «Амударё чап қирғоқ ирригация тизимлари ҳавза» бошқармасига жорий қилинган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2018 йил 17 июлдаги 33-8/5240-сон маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижасида стратификацияланишни башоратлаш дастури сув омбори фойдали ҳажмини 7%га ошириш, сув омбори қуйи бьефида оқинди ва чўкиндили оқимларни башоратлаш, сув омборидан фойдаланиш коэффициентини 6%га ошириш имконини берган;

цилиндрик қувурда оқаётган икки фазали суюқлик турбулент оқимининг стратификация жараёнлари уч қатлам кўрсаткичлари ва умумий чегараларини топиш усули ҳамда дисперс аралашма оқимидаги гидравлик параметрларнинг ўзгаришини аниқлаш мақсадида «Қарамази-Қиличбай» ирригация тизимлари бошқармасига жорий қилинган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2018 йил 17 июлдаги 33-8/5240-сон маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижасида қувурларнинг ўтказиш қобилиятини ва сув омборининг фойдали ҳажмини баҳолаш, қуйи бьефда наносли оқимларни бошқариш имконини берган;

атмосфера оқимининг пастки қатлами ва сув ҳавзаси тепа қатлами икки фазали муҳитлар стратификация масаласининг қуёш нурини ва соҳаларда иссиқлик алмашинуви омилларини ҳисобга олувчи сонли ҳисоблаш алгоритми асосида Амударёнинг қуйи қисми дарё ўзанидаги айланма оқимнинг турғунлигини аниқлаш, Хоразм ҳудудида дарё ўзанидаги қирғоқ ҳимояловчи иншоотларни қуришда «Хоразм сув лойиҳа» МЧЖга жорий қилинган (Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлигининг 2018 йил 17 июлдаги 33-8/5240-сон маълумотномаси). Илмий тадқиқот натижасида радиацион нурларнинг иссиқлик балансига таъсири жараёнида суткалик иссиқликнинг тебраниш амплитудасини аниқлаш ва дастурий восита орқали узоқ муддатли башоратлаш сифатини 10%га ошириш имкони яратилган.