Kodirov Dilmurod Alimxon o‘g‘lining
falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Qoraqalpog‘iston Respublikasi qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat mahsulotlarining radiasion xavfsizligini ta’minlashni gigienik asoslash», 14.00.07 – Gigiena (tibbiyot fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.2.PhD/Tib35244.
Ilmiy rahbar: Xudayberganov Anatoliy Sagatbaevich, tibbiyot fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: Tibbiyot xodimlarining kasbiy malakaini rivojlantirish markazi.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa (muassasalar) nomi, IK raqami: Toshkent tibbiyot akademiyasi, DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03.
Rasmiy opponentlar: Ermatov Nizom Jumaqulovich, tibbiyot fanlari doktori, professor; Utepov Parxat Dusenbaevich, tibbiyot fanlar nomzodi, dotsent.
Yetakchi tashkilot Samarqand davlat tibbiyot universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: Qoraqalpog‘iston sharoitida qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini radioaktiv moddalardan himoya qilish bo‘yicha gigienik chora-tadbirlarni ilmiy asoslash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ifloslanish xavfi omillarini nazorat qilish punktlari mezonlarini ishlab chiqishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ilk bor Qoraqalpog‘iston hududida radioaktiv moddalarning migratsiyasi hisobiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining radiaktiv ifloslanishidagi (Beruniy tumanida seziy-137 (2,4±0,5 Bk/kg), stronsiy-90 (17,6±0,4 Bk/kg); Nukus shahrida seziy-137 (3,1±0,3 Bk/kg), stronsiy-90 (20,4±0,4 Bk/kg); Qo‘ng‘irot tumanida seziy-137 (3,7±0,2 Bk/kg), stronsiy-90 (28,1±0,6 Bk/kg); Mo‘ynoq tumanida seziy-137 (4,4±0,2 Bk/kg), stronsiy-90 (33,9±0,6 Bk/kg)) o‘ziga xos farqlar Orol dengizining uzoqlik darajasiga bog‘liq ekanligi aniqlangan;
Qoraqalpog‘iston aholisining ekologik noqulay hududlarda etishtirilgan oziq-ovqat mahsulotlar hisobiga radioizotop yuklamasi bo‘yicha samarali eng yuqori darajani stronsiy-90 miqdori tashkil qilishi aniqlangan;
Qoraqalpog‘iston sharoitida ochiq va yopiq usulda etishtiriladigan qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi radionuklidlarning vitamin va toksik mikroelementlarga ta’siri o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniqlangan;
HACCP tizimi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda yopiq usuldan foydalanib, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar miqdorini 2-3 baravarga kamaytirib, vitaminlar miqdorini 3-4 baravar oshirishi asoslangan;
aholi salomatlik holatiga radiaktiv moddalar xavf ta’sirini xisobga olib Qoraqalpog‘iston Respublikasida radiaktiv moddalar bilan zararlanish extimolini kamaytirish va oldini olishga qaratilgan pektin moddasi, sistin va metionin aminokislotalariga boy «Ixtisoslashgan profilaktik ozuqa mahsulotlari» loyiha ishlab chiqilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi qishloq ho‘jaligi oziq-ovqat mahsulotlarini radiatsion xavfsizligini ta’minlashni NASSR sistemasida tashkillashtirishni gigienik asoslash bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
birinchi ilmiy yangilik: ilk bor Qoraqalpog‘iston hududida radioaktiv moddalarning migratsiyasi hisobiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining radiaktiv ifloslanishidagi (Beruniy tumanida seziy-137 (2,4±0,5 Bk/kg), stronsiy-90 (17,6±0,4 Bk/kg); Nukus shahrida seziy-137 (3,1±0,3 Bk/kg), stronsiy-90 (20,4±0,4 Bk/kg); Qo‘ng‘irot tumanida seziy-137 (3,7±0,2 Bk/kg), stronsiy-90 (28,1±0,6 Bk/kg); Mo‘ynoq tumanida seziy-137 (4,4±0,2 Bk/kg), stronsiy-90 (33,9±0,6 Bk/kg)) o‘ziga xos farqlar Orol dengizining uzoqlik darajasiga bog‘liq ekanligi aniqlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 2023 yil 24 yanvarda 8-p-n/118-son bilan tasdiqlangan «Ekologik nomuvofiq sharoitda etishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’mol holatini o‘rganish uchun uslubiy tavsiyalar» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 15.07.2024 yildagi 158i-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 10.02.2024 yildagi 4-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Zangiota tumani bo‘limi bo‘yicha 16.02.2024 yildagi 23-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Chilonzor tumani bo‘limi bo‘yicha 20.02.2024 yildagi 8-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 15 feraldagi 12/23-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik: ekologik nomuvofiq sharoitida yashovchi aholining salomatlik holatini yaxshiroq nazorat qilish, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar tarkibini aniqlab, aholining radionuklidlar bilan kasallanish xavfini keskin kamaytirish imkonini beradi. Shuningdek, HACCP sistemasi to‘liq amaliyotga tadbiq etib, nozik nazorat nuqtalarida xavf omillariga baho berish bilan yuqori tibbiy samaradorlik ta’minlanadi. Iqtisodiy samaradorlik: taklif etilgan prognozlash usuli bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xavfsizligi baholanib, zararli va foydasiz turlarini ommaviy iste’mol qilishda kelib chiqish ehtimolini nazarda tutgan tashxisot, davolash va mehnat faoliyatining susayishi natijasida davlatga etkazilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy oqibatlari hisoblab chiqilgan;
ikkinchi ilmiy yangilik: Qoraqalpog‘iston aholisining ekologik noqulay hududlarda etishtirilgan oziq-ovqat mahsulotlar hisobiga radioizotop yuklamasi bo‘yicha samarali eng yuqori darajani stronsiy-90 miqdori tashkil qilishi aniqlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 2023 yil 24 yanvarda 8-p-n/118-son bilan tasdiqlangan «Ekologik nomuvofiq sharoitda etishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’mol holatini o‘rganish uchun uslubiy tavsiyalar» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 15.07.2024 yildagi 158i-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 10.02.2024 yildagi 4-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Zangiota tumani bo‘limi bo‘yicha 16.02.2024 yildagi 23-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Chilonzor tumani bo‘limi bo‘yicha 20.02.2024 yildagi 8-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 15 feraldagi 12/23-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik: ekologik nomuvofiq sharoitida yashovchi aholining salomatlik holatini yaxshiroq nazorat qilish, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar tarkibini aniqlab, aholining radionuklidlar bilan kasallanish xavfini keskin kamaytirish imkonini beradi. Shuningdek, HACCP sistemasi to‘liq amaliyotga tadbiq etib, nozik nazorat nuqtalarida xavf omillariga baho berish bilan yuqori tibbiy samaradorlik ta’minlanadi. Iqtisodiy samaradorlik: taklif etilgan prognozlash usuli bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xavfsizligi baholanib, zararli va foydasiz turlarini ommaviy iste’mol qilishda kelib chiqish ehtimolini nazarda tutgan tashxisot, davolash va mehnat faoliyatining susayishi natijasida davlatga etkazilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy oqibatlari hisoblab chiqilgan;
uchinchi ilmiy yangilik: Qoraqalpog‘iston sharoitida ochiq va yopiq usulda etishtiriladigan qishloq xo‘jaligi oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi radionuklidlarning vitamin va toksik mikroelementlarga ta’siri o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik aniqlanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 2023 yil 24 yanvarda 8-p-n/118-son bilan tasdiqlangan «Ekologik nomuvofiq sharoitda etishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’mol holatini o‘rganish uchun uslubiy tavsiyalar» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 15.07.2024 yildagi 158i-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 10.02.2024 yildagi 4-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Zangiota tumani bo‘limi bo‘yicha 16.02.2024 yildagi 23-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Chilonzor tumani bo‘limi bo‘yicha 20.02.2024 yildagi 8-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 15 feraldagi 12/23-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik: ekologik nomuvofiq sharoitida yashovchi aholining salomatlik holatini yaxshiroq nazorat qilish, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar tarkibini aniqlab, aholining radionuklidlar bilan kasallanish xavfini keskin kamaytirish imkonini beradi. Shuningdek, HACCP sistemasi to‘liq amaliyotga tadbiq etib, nozik nazorat nuqtalarida xavf omillariga baho berish bilan yuqori tibbiy samaradorlik ta’minlanadi. Iqtisodiy samaradorlik: taklif etilgan prognozlash usuli bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xavfsizligi baholanib, zararli va foydasiz turlarini ommaviy iste’mol qilishda kelib chiqish ehtimolini nazarda tutgan tashxisot, davolash va mehnat faoliyatining susayishi natijasida davlatga etkazilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy oqibatlari hisoblab chiqilgan;
to‘rtinchi ilmiy yangilik: HACCP tizimi bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishda yopiq usuldan foydalanib, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar miqdorini 2-3 baravarga kamaytirib, vitaminlar miqdorini 3-4 baravar oshirishi asoslanganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 2023 yil 24 yanvarda 8-p-n/118-son bilan tasdiqlangan «Ekologik nomuvofiq sharoitda etishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’mol holatini o‘rganish uchun uslubiy tavsiyalar» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 15.07.2024 yildagi 158i-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 10.02.2024 yildagi 4-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Zangiota tumani bo‘limi bo‘yicha 16.02.2024 yildagi 23-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Chilonzor tumani bo‘limi bo‘yicha 20.02.2024 yildagi 8-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 15 feraldagi 12/23-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik: ekologik nomuvofiq sharoitida yashovchi aholining salomatlik holatini yaxshiroq nazorat qilish, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar tarkibini aniqlab, aholining radionuklidlar bilan kasallanish xavfini keskin kamaytirish imkonini beradi. Shuningdek, HACCP sistemasi to‘liq amaliyotga tadbiq etib, nozik nazorat nuqtalarida xavf omillariga baho berish bilan yuqori tibbiy samaradorlik ta’minlanadi. Iqtisodiy samaradorlik: taklif etilgan prognozlash usuli bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xavfsizligi baholanib, zararli va foydasiz turlarini ommaviy iste’mol qilishda kelib chiqish ehtimolini nazarda tutgan tashxisot, davolash va mehnat faoliyatining susayishi natijasida davlatga etkazilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy oqibatlari hisoblab chiqilgan;
beshinchi ilmiy yangilik: aholi salomatlik holatiga radiaktiv moddalar xavf ta’sirini xisobga olib Qoraqalpog‘iston Respublikasida radiaktiv moddalar bilan zararlanish extimolini kamaytirish va oldini olishga qaratilgan pektin moddasi, sistin va metionin aminokislotalariga boy «Ixtisoslashgan profilaktik ozuqa mahsulotlari» loyiha ishlab chiqilganligi bo‘yicha takliflar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan 2023 yil 24 yanvarda 8-p-n/118-son bilan tasdiqlangan «Ekologik nomuvofiq sharoitda etishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining iste’mol holatini o‘rganish uchun uslubiy tavsiyalar» nomli uslubiy tavsiyanoma mazmuniga singdirilgan. Mazkur taklif Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Xorazm viloyati boshqarmasi bo‘yicha 15.07.2024 yildagi 158i-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Sirdaryo viloyati boshqarmasi bo‘yicha 10.02.2024 yildagi 4-son, Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Zangiota tumani bo‘limi bo‘yicha 16.02.2024 yildagi 23-son hamda Sanitariya-epidemiologik osoyishtaligi va jamoat salomatligi Chilonzor tumani bo‘limi bo‘yicha 20.02.2024 yildagi 8-son buyruqlari bilan amaliyotiga joriy etilgan (Sog‘liqni saqlash vazirligi huzuridagi Ilmiy texnik kengashining 2025 yil 15 feraldagi 12/23-son xulosasi). Ijtimoiy samaradorlik: ekologik nomuvofiq sharoitida yashovchi aholining salomatlik holatini yaxshiroq nazorat qilish, oziq-ovqat tarkibidagi radionuklidlar tarkibini aniqlab, aholining radionuklidlar bilan kasallanish xavfini keskin kamaytirish imkonini beradi. Shuningdek, HACCP sistemasi to‘liq amaliyotga tadbiq etib, nozik nazorat nuqtalarida xavf omillariga baho berish bilan yuqori tibbiy samaradorlik ta’minlanadi. Iqtisodiy samaradorlik: taklif etilgan prognozlash usuli bo‘yicha qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining xavfsizligi baholanib, zararli va foydasiz turlarini ommaviy iste’mol qilishda kelib chiqish ehtimolini nazarda tutgan tashxisot, davolash va mehnat faoliyatining susayishi natijasida davlatga etkazilishi mumkin bo‘lgan iqtisodiy oqibatlari hisoblab chiqilgan.
