Тоджиев Жамолиддин Насириддиновичнинг
фан доктори (DSc) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон матни
I.Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): «Атроф-муҳит обектларидан нафталин асосидаги янги органик реагентлар билан айрим оғир ва заҳарли металл ионларини спектрофотометрик аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш», 02.00.02 – Аналитик кимё, 11.00.05 – Атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2025.1.DSc/К141.
Илмий маслаҳатчилар: Сманова Зулайхо Асаналиевна, кимё фанлари доктори, профессор; Тураев Хайит Худайназарович, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги DSc.03/30.12.2019.К.01.03 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Яхшиева Зухра Зиятовна, кимё фанлари доктори, проффессор; Соттиқулов Элёр Сотимбоевич, техника фанлари доктори, катта илмий ходим; Усманова Хилола Уматалиевна, кимё фанлари доктори, проффессор.
Етакчи ташкилот: Умумий ва ноорганик кимё институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади атроф-муҳит обектларидан нафталин асосидаги сезгир ва танлаб таъсир этувчан янги органик реагентлар билан Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн(ИИ) ва Ҳг(ИИ) ионларини спектрофотометрик аниқлаш услубларини ишлаб чиқиш ва мониторинг қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
нафталин асосидаги янги органик реагентлар билан сувли муҳитда Фе3+, Cо2+, Ни2+, Cу2+, Зн2+ ва Ҳг2+ ионларини спектрофотометрик аниқлаш шароитларини оптималлаштириш қонуниятлари: Фе3+ ва Со2+ ионларини ҲР1 билан, Со2+, Су2+ ва Ҳг2+ ионларини ҲР2 билан кучсиз кислотали; Су2+ ионини ҲР1 билан, Зн2+ ионини ҲР3 билан нейтрал; Ни2+ ва Су2+ ионларини ҲР3 билан кучсиз ишқорий муҳитларда аниқланган; Бугер-Ламберт-Бер қонунига бўйсиниши 0,5-55,0 мкг оралиқларида; нур ютиш максимумларининг батохром ва гипсохром силжишлари ∆λ=60-230 нм гача ҳамда Сендел бўйича сезгирликлари 0,0031-0,0170 мкг/см2 оралиқларда эканлиги топилган;
илк бор янги селектив органик реагентларнинг электрон нур ютилишини эгрилари турли хил пҲ муҳитларга ҲР1 учун 424-495 нм, ҲР2 учун 408-455 нм, ҲР3 учун 440-540 нм ва ҲР4 учун 500-535 нм соҳадаги нур ютилиш максимумлари битта симметрик ҳолатда эканлигини, Комар усули билан моляр сўндириш коеффициенти ва диссосиланиш константалари мос равишда ҲР1 учун ε=695,70 ва Кд=3,40∙10-7 (рК=6,47) га, ҲР2 учун ε = 934,64 ва Кд=3,28∙10-6 (рК=5,48), ҲР3 учун ε=549 ва Кд=3,38∙10-7 (рК=6,47) га тенглиги исботланган;
нафталин асосидаги янги органик реагентлар билан Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн ва Ҳг(ИИ) ионларини ҳосил қилган комплексларининг ҳақиқий моляр сўндириш коеффициентларини органик реагентларга нисбатан батохром силжишларини мезонлари шакллантирилган: ε(СоР12) = 40000 ε(СуР12) = 61350; ε(CоР22) =19531 ε(СуР22) = 20000 ε(ҲгР22) = 23530; ε(НиР32) = 23585 ε(ЗнР32) = 28571 ε(СуР32) = 42608 ва ушбу мезонларнинг комплексларни барқарорлик константалари билан ўзаро боғлиқлиги (СоР12) = 1,25∙1019 (лг=19,10) (СуР12) 1,36∙1020 (лг = 20,13); (CоР22)=4,15∙1019 (лг=19,62) (СуР22) =5,71∙1020 (лг=20,75) (ҲгР22) = 6,49∙1021 (лг=21,81); (НиР32) = 8,85·1022 (лг= 23,00) (ЗнР32)=2,86∙1023 (лг=23,46) (СуР32) = 1,63∙1024 (лг=24,21); (ЗнР42) = 2,97∙1017 (лг=17,47) (СуР42) =1,44∙1021 (лг=21,16) (ҲгР42) = 1,18∙1022 (лг=22,07) кетма-кетлигида ортиб бориши аниқланиб, СоНиЗнСуҲг қаторида хелат ҳосил бўлиш қонуниятига мос келишини тасдиқланган;
ишлаб чиқилган услублар ёрдамида Фе(ИИИ), Со(ИИ), Ни(ИИ), Су(ИИ), Зн, Ҳг(ИИ) ионларини қуйи аниқланиш чегаралари мкг/25,0 см3 да: ФеР13 учун 0,1120; СоР12 учун 0,3094; СуР12 учун 0,0492; CоР22 учун 0,6714; СуР22 учун 0,2860; ҲгР22 учун 0,6200; НиР32 учун 0,6004; СуР32 учун 0,2390; ЗнР32 учун 0,1220; СуР42 учун 0,2338; ЗнР42 учун 0,1746 ва ҲгР42 учун 0,7618 га тенг эканлиги аниқланган ва юқори сезгирликга эга эканлиги исботланган;
экологик ечимларнинг янгилиги сифатида, атроф-муҳит обектларини таҳлил қилишда нафталин асосидаги янги органик аналитик реагентлар ёрдамида ОЗМ ионларини спектрофотометрик аниқлаш усулининг илмий асослари ишлаб чиқилган ҳамда булоқлар, дарё сувлари, тупроқлар ва оқова сувларининг таркиби мониторинг қилинган;
атроф-муҳит обектлари таркибидан Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн ва Ҳг(ИИ) ионларини аниқлаш услубларини табиий сувлар, стандарт намуналар, рудалар ва ашёвий далиллар анализига қўлланилиб олинган натижаларда нисбий стандарт четланиш Ср=0,1150 дан ошмаган, бошқа алтернатив ДавСТ усуллари билан солиштирилган, натижаларнинг тўғрилиги, систематик хатоликлар йўқлиги Стюдент мезонлари билан аналитик ва метрологик тавсифларини юқорилиги тасдиқланган;
атроф-муҳит обектларидан ОЗМ ионларини аниқлашнинг спектрофотометрик усуллари ишлаб чиқилган, Тошкент вилоятидаги саноат корхоналари ҳудудидаги суғориладиган тупроқлари таркибидаги ОЗМ ионларининг миқдори аниқланиб, мониторинги ўтказилган, «Олмалиқ кон-металлургия комбинати» АЖ ҳудудида Зн2+, Cу2+, Пб2+, Сб3+, Ас3+, Cд2+; «Ангрен иссиқлик электр станцияси» АЖ ҳудудида Cу2+, Зн2+, Ни2+, Пб2+, Ас3+, W6+; «Ўзбекистон металлургия комбинати» АЖ ҳудудида Зн2+, Ни2+, Пб2+, Ас3+; «Аммофос-Максам» АЖ ҳудудида Cд2+, Зн2+, Cу2+, Пб2+, Сб2+, Ас3+; «Ангрен нефт базаси» АЖ ҳудудида Зн2+, Ни2+, Ас3+; «Янги Ангрен иссиқлик электр станцияси» АЖ ҳудудида Зн2+, Ни2+, Пб2+, Ас3+, В3+ ҳамда «Бекободцемент» АЖ ҳудудида Cу2+, Пб2+, Ас3+ каби заҳарли ионлар билан 50 см чуқурликгача РЕМ дан ортганлиги ва ушбу ҳудудлардаги ер-усти сувларида К+, Ғ-, На+, Cу2+, Ни2+ ва Пб2+ ионларини РЕМ дан ошганлиги аниқланган.
IV.Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Атроф-муҳит обектларидан Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Cу(ИИ) ни ҲР1 билан, Cо(ИИ), Cу(ИИ), Ҳг(ИИ) ни ҲР2 билан, Ни(ИИ), Cу(ИИ), Зн ни ҲР3 билан, шунингдек Cу(ИИ), Зн, Ҳг(ИИ) ни ҲР4 билан спектрофотометрик аниқлаш услубларини ишлаб чиқишда олинган илмий натижалар асосида:
нафтол-6-сулфокислота ҳосиласини олиш усулига Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал мулк агентлигидан фойдали моделга патент олинган (№ 9(282). ФАП 2564, 16.08. 2024 йил) Натижада, 5-гидрокси-6-нитрозонафталин-2-сулфокислотадан ОАР сифатида Cо2+, Ни2+, Cу2+ ва Фе3+ ионларини сувли муҳитда аниқлаш имконини берган;
канализация суви, табиий сув, оқава сувлар, ичимлик сувларда Фе(ИИИ) ва Cу(ИИ) ионларини аниқлашнинг спектрофотометрик усули Қорақалпоғистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг Қорақалпоғистон сув таъминоти лабораториясининг амалиётида синовдан ўтказилди (Ўзбекистон Республикаси Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлигининг 2024-йил 04-сентябрдаги 01/18-2-2885-сон маълумотномаси). Натижада Фе(ИИИ) ва Cу(ИИ) ионларини аниқлашда спектрофотометрик усулларда қўлланиладиган импорт қилинган реагентлар ўрнини босувчи ҲР1, ҲР2, ҲР3 реагентларини амалиётда қўллаш имконини берган;
Фе(ИИИ), Cо(ИИ) ва Зн ионларини ҲР1, ҲР2, ҲР3 билан ишлаб чиқилган спектрофотометрик аниқлаш услублари «Навоий кон-металлургия комбинати» АЖ Марказий илмий-тадқиқот лабораториясида ичимлик ва оқова сувлари таркибидан Фе(ИИИ), Cо(ИИ) ва Зн ионларини аниқлаш учун жорий қилинган (Навоий кон-металлургия комбинати АЖнинг 2024-йил 28-майдаги 23/01-01-07/248-сон маълумотномаси). Натижада ичимлик ва оқова сувларни таҳлил қилиш лабораториясида Фе(ИИИ) Cо(ИИ), Зн ионларини иқтисодий ва экологик муаммоларни ҳал қилишда меъёрий-техник ҳужжатларда кўрсатилган мезонлар асосида аниқлаш муҳимлиги таъкидланган ва аниқлаш самарадорлигини 1,0-1,2 баробар ошириш имконини берган;
спектрофотометрик усули ёрдамида Со(ИИ), Ни(ИИ), Су(ИИ), Зн ва Ҳг(ИИ) ионларини аниқлаш услублари «Навоий кон-металлургия комбинати» АЖ Марказий завод лабораториясига жорий этилган («Навоий кон-металлургия комбинати» АЖнинг 2024-йил 06-февралдаги 12.02-01/193-сон маълумотномаси). Натижада ишлаб чиқилган услублар синтез қилинган органик реагентлар ёрдамида Со(ИИ), Ни(ИИ), Су(ИИ), Зн ва Ҳг(ИИ) ионларини оқава сувлар таркибидан аниқлаш имконини берган;
Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ) ва Зн ионларини спектрофотометрик аниқлаш услублари «Шўртан газ-кимё мажмуаси» МЧЖ нинг «Кимё-бактериология» лабораторияси амалиётига хўжалик ичимлик суви анализига металл ионларини аниқлаш амалиётига қўлланилган («Шўртан газ-кимё мажмуаси» МЧЖ нинг 2024-йил 25-мартдаги 003/1472-сон маълумотномаси). Натижада ишлаб чиқилган услублар Фе(ИИИ), Cо(ИИ), Ни(ИИ), Cу(ИИ) ва Зн ионларини микромиқдорини аниқлашда селективликни, сезгирликни, экспрессликни ва аниқликни ошириш имконини берган;
янги ҲР1, ҲР2, ҲР3 реагентлари ёрдамида саноат оқава сув намуналаридан Фе(ИИИ), Ни(ИИ) ва Cу(ИИ) ионларининг микромиқдорини аниқлаш усули «ПЕНГ- ШЕНГ» МЧЖ Ўзбекистон-Хитой қўшма корхонасининг аналитик лабораторияси ишлаб чиқариш цехларидан оқиб чиқадиган оқова сувлар таркибидаги Фе(ИИИ), Ни(ИИ) ва Cу(ИИ) ионларини аниқлаш амалиётига жорий қилинган. («ПЕНГ-ШЕНГ» МЧЖ Ўзбекистон-Хитой қўшма корхонасининг 2024-йил 02-февралдаги 14-сон маълумотномаси). Натижа оқава сувларда темир(ИИИ), никел (ИИ) ва мис (ИИ) ионларини аниқлаш самарадорлигини 5-8% га ошириш имконини берган;
4-гидрокси-3-нитрозонафталин-1-сулфокислота билан Ҳг(ИИ) ионларини аниқлаш услуби Ўзбекистон Республикасининг Эксперт-криминалистика Бош Марказининг «Физик-кимёвий ва техник экспертизаси» бўлимининг махсус лабораториясида ашёвий далиллар таркибидаги симоб(ИИ) ионларини аниқлаш учун жорий этилган (Ўзбекистон Республикаси ИИВ Эксперт-криминалистика Бош Марказининг 2024-йил 26-мартдаги 21/2-257-сон маълумотномаси). Натижада ишлаб чиқилган Ҳг(ИИ) ионини 4-гидрокси-3-нитрозонафталин-1-сулфокислота билан аниқлаш услуби реал обектларда анализни осон бажарилишини ва услубнинг сезгирлигини ошириш имконини берган.