Todjiev Jamoliddin Nasiriddinovichning 
fan doktori (DSc) dissertatsiyasi himoyasi haqida e’lon matni  

I.Umumiy ma’lumotlar. Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy darajalar beriladigan fan tarmog‘i): «Atrof-muhit obektlaridan naftalin asosidagi yangi organik reagentlar bilan ayrim og‘ir va zaharli metall ionlarini spektrofotometrik aniqlash usullarini ishlab chiqish», 02.00.02 – Analitik kimyo, 11.00.05 – Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish (kimyo fanlari). 
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2025.1.DSc/K141.
Ilmiy maslahatchilar: Smanova Zulayxo Asanalievna, kimyo fanlari doktori, professor; Turaev Xayit Xudaynazarovich, kimyo fanlari doktori, professor. 
Dissertatsiya bajarilgan muassasa nomi: O‘zbekiston Milliy universiteti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: O‘zbekiston Milliy universiteti huzuridagi DSc.03/30.12.2019.K.01.03 raqamli ilmiy kengash asosidagi bir martalik ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: Yaxshieva Zuxra Ziyatovna, kimyo fanlari doktori, proffessor; Sottiqulov Elyor Sotimboevich, texnika fanlari doktori, katta ilmiy xodim; Usmanova Xilola Umatalievna, kimyo fanlari doktori, proffessor.    
Yetakchi tashkilot: Umumiy va noorganik kimyo instituti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi atrof-muhit obektlaridan naftalin asosidagi sezgir va tanlab ta’sir etuvchan yangi organik reagentlar bilan Fe(III), Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn(II) va Hg(II) ionlarini spektrofotometrik aniqlash uslublarini ishlab chiqish va monitoring qilishdan iborat.
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
naftalin asosidagi yangi organik reagentlar bilan suvli muhitda Fe3+, Co2+, Ni2+, Cu2+, Zn2+ va Hg2+ ionlarini spektrofotometrik aniqlash sharoitlarini optimallashtirish qonuniyatlari: Fe3+ va So2+ ionlarini HR1 bilan,  So2+, Su2+ va Hg2+ ionlarini HR2 bilan kuchsiz kislotali; Su2+ ionini HR1 bilan, Zn2+ ionini HR3 bilan neytral; Ni2+ va Su2+ ionlarini HR3 bilan kuchsiz ishqoriy muhitlarda aniqlangan; Buger-Lambert-Ber qonuniga bo‘ysinishi 0,5-55,0 mkg oraliqlarida; nur yutish maksimumlarining batoxrom va gipsoxrom siljishlari ∆λ=60-230 nm gacha hamda Sendel bo‘yicha sezgirliklari 0,0031-0,0170 mkg/sm2 oraliqlarda ekanligi topilgan;
ilk bor yangi selektiv organik reagentlarning elektron nur yutilishini egrilari turli xil pH muhitlarga HR1 uchun 424-495 nm, HR2 uchun 408-455 nm, HR3 uchun 440-540 nm va HR4 uchun 500-535 nm sohadagi nur yutilish maksimumlari bitta simmetrik holatda ekanligini, Komar usuli bilan molyar so‘ndirish koeffisienti va dissosilanish konstantalari mos ravishda HR1 uchun ε=695,70 va Kd=3,40∙10-7 (rK=6,47) ga, HR2 uchun ε = 934,64 va Kd=3,28∙10-6 (rK=5,48), HR3 uchun ε=549 va Kd=3,38∙10-7 (rK=6,47) ga tengligi isbotlangan;
    naftalin asosidagi yangi organik reagentlar bilan Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn va Hg(II) ionlarini hosil qilgan komplekslarining haqiqiy molyar so‘ndirish koeffisientlarini organik reagentlarga nisbatan batoxrom siljishlarini mezonlari shakllantirilgan: ε(SoR12) = 40000  ε(SuR12) = 61350; ε(CoR22) =19531  ε(SuR22) = 20000  ε(HgR22) = 23530; ε(NiR32) = 23585  ε(ZnR32) = 28571  ε(SuR32) = 42608 va ushbu mezonlarning komplekslarni barqarorlik konstantalari bilan o‘zaro bog‘liqligi (SoR12) = 1,25∙1019 (lg=19,10)  (SuR12)  1,36∙1020  (lg = 20,13); (CoR22)=4,15∙1019 (lg=19,62)  (SuR22) =5,71∙1020 (lg=20,75)  (HgR22) = 6,49∙1021 (lg=21,81); (NiR32) = 8,85·1022 (lg= 23,00)  (ZnR32)=2,86∙1023 (lg=23,46)  (SuR32) = 1,63∙1024 (lg=24,21); (ZnR42) = 2,97∙1017 (lg=17,47)   (SuR42) =1,44∙1021 (lg=21,16)  (HgR42) = 1,18∙1022 (lg=22,07) ketma-ketligida ortib borishi aniqlanib, SoNiZnSuHg qatorida xelat hosil bo‘lish qonuniyatiga mos kelishini tasdiqlangan;
    ishlab chiqilgan uslublar yordamida Fe(III), So(II), Ni(II), Su(II), Zn, Hg(II) ionlarini quyi aniqlanish chegaralari mkg/25,0 sm3 da: FeR13 uchun 0,1120; SoR12 uchun 0,3094; SuR12 uchun 0,0492; CoR22 uchun 0,6714; SuR22 uchun 0,2860; HgR22 uchun 0,6200; NiR32 uchun 0,6004; SuR32 uchun 0,2390; ZnR32 uchun 0,1220; SuR42 uchun 0,2338; ZnR42 uchun 0,1746 va HgR42 uchun 0,7618 ga teng ekanligi aniqlangan va yuqori sezgirlikga ega ekanligi isbotlangan;
ekologik echimlarning yangiligi sifatida, atrof-muhit obektlarini tahlil qilishda naftalin asosidagi yangi organik analitik reagentlar yordamida OZM ionlarini spektrofotometrik aniqlash usulining ilmiy asoslari ishlab chiqilgan hamda buloqlar, daryo suvlari, tuproqlar va oqova suvlarining tarkibi monitoring qilingan;
atrof-muhit obektlari tarkibidan Fe(III), Co(II), Ni(II), Cu(II), Zn va Hg(II) ionlarini aniqlash uslublarini tabiiy suvlar, standart namunalar, rudalar va ashyoviy dalillar analiziga qo‘llanilib olingan natijalarda nisbiy standart chetlanish Sr=0,1150 dan oshmagan, boshqa alternativ DavST usullari bilan solishtirilgan, natijalarning to‘g‘riligi, sistematik xatoliklar yo‘qligi Styudent mezonlari bilan analitik va metrologik tavsiflarini yuqoriligi tasdiqlangan;
atrof-muhit obektlaridan OZM ionlarini aniqlashning spektrofotometrik usullari ishlab chiqilgan, Toshkent viloyatidagi sanoat korxonalari hududidagi sug‘oriladigan tuproqlari tarkibidagi OZM ionlarining miqdori aniqlanib, monitoringi o‘tkazilgan, «Olmaliq kon-metallurgiya kombinati» AJ hududida Zn2+, Cu2+, Pb2+, Sb3+, As3+, Cd2+; «Angren issiqlik elektr stansiyasi» AJ hududida Cu2+, Zn2+, Ni2+, Pb2+, As3+, W6+; «O‘zbekiston metallurgiya kombinati» AJ hududida Zn2+, Ni2+, Pb2+, As3+; «Ammofos-Maksam» AJ hududida Cd2+, Zn2+, Cu2+, Pb2+, Sb2+, As3+; «Angren neft bazasi» AJ hududida Zn2+, Ni2+, As3+; «Yangi Angren issiqlik elektr stansiyasi» AJ hududida Zn2+, Ni2+, Pb2+, As3+, V3+ hamda «Bekobodsement» AJ hududida Cu2+, Pb2+, As3+ kabi zaharli ionlar bilan 50 sm chuqurlikgacha REM dan ortganligi va ushbu hududlardagi er-usti suvlarida K+, G‘-, Na+, Cu2+, Ni2+ va Pb2+ ionlarini REM dan oshganligi aniqlangan.
IV.Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Atrof-muhit obektlaridan Fe(III), Co(II), Cu(II) ni HR1 bilan, Co(II), Cu(II), Hg(II) ni HR2 bilan, Ni(II), Cu(II), Zn ni HR3 bilan, shuningdek Cu(II), Zn, Hg(II) ni HR4 bilan spektrofotometrik aniqlash uslublarini ishlab chiqishda olingan ilmiy natijalar asosida:
naftol-6-sulfokislota hosilasini olish usuliga O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligidan foydali modelga patent olingan (№ 9(282). FAP 2564, 16.08. 2024 yil) Natijada, 5-gidroksi-6-nitrozonaftalin-2-sulfokislotadan OAR sifatida Co2+, Ni2+, Cu2+ va Fe3+ ionlarini suvli muhitda aniqlash imkonini bergan;
kanalizatsiya suvi, tabiiy suv, oqava suvlar, ichimlik suvlarda Fe(III) va Cu(II) ionlarini aniqlashning spektrofotometrik usuli Qoraqalpog‘iston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligining Qoraqalpog‘iston suv ta’minoti laboratoriyasining amaliyotida sinovdan o‘tkazildi (O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi vazirligining 2024-yil 04-sentyabrdagi 01/18-2-2885-son ma’lumotnomasi). Natijada Fe(III) va Cu(II) ionlarini aniqlashda spektrofotometrik usullarda qo‘llaniladigan import qilingan reagentlar o‘rnini bosuvchi HR1, HR2, HR3 reagentlarini amaliyotda qo‘llash imkonini bergan;
Fe(III), Co(II) va Zn ionlarini HR1, HR2, HR3 bilan ishlab chiqilgan spektrofotometrik aniqlash uslublari «Navoiy kon-metallurgiya kombinati» AJ Markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyasida ichimlik va oqova suvlari tarkibidan Fe(III), Co(II) va Zn ionlarini aniqlash uchun joriy qilingan (Navoiy kon-metallurgiya kombinati AJning 2024-yil 28-maydagi 23/01-01-07/248-son ma’lumotnomasi). Natijada ichimlik va oqova suvlarni tahlil qilish laboratoriyasida Fe(III) Co(II), Zn ionlarini iqtisodiy va ekologik muammolarni hal qilishda me’yoriy-texnik hujjatlarda ko‘rsatilgan mezonlar asosida aniqlash muhimligi ta’kidlangan va aniqlash samaradorligini 1,0-1,2 barobar oshirish imkonini bergan;
spektrofotometrik usuli yordamida So(II), Ni(II), Su(II), Zn va Hg(II) ionlarini aniqlash uslublari «Navoiy kon-metallurgiya kombinati» AJ Markaziy zavod laboratoriyasiga joriy etilgan («Navoiy kon-metallurgiya kombinati» AJning 2024-yil 06-fevraldagi 12.02-01/193-son ma’lumotnomasi). Natijada ishlab chiqilgan uslublar sintez qilingan organik reagentlar yordamida So(II), Ni(II), Su(II), Zn va Hg(II) ionlarini oqava suvlar tarkibidan aniqlash imkonini bergan;
Fe(III), Co(II), Ni(II), Cu(II) va Zn ionlarini spektrofotometrik aniqlash uslublari «Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasi» MChJ ning «Kimyo-bakteriologiya» laboratoriyasi amaliyotiga xo‘jalik ichimlik suvi analiziga metall ionlarini aniqlash amaliyotiga qo‘llanilgan («Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasi» MChJ ning 2024-yil 25-martdagi 003/1472-son ma’lumotnomasi). Natijada ishlab chiqilgan uslublar Fe(III), Co(II), Ni(II), Cu(II) va Zn ionlarini mikromiqdorini aniqlashda selektivlikni, sezgirlikni, ekspresslikni va aniqlikni oshirish imkonini bergan;
yangi HR1, HR2, HR3 reagentlari yordamida sanoat oqava suv namunalaridan Fe(III), Ni(II) va Cu(II) ionlarining mikromiqdorini aniqlash usuli «PENG- ShENG» MChJ O‘zbekiston-Xitoy qo‘shma korxonasining analitik laboratoriyasi ishlab chiqarish sexlaridan oqib chiqadigan oqova suvlar tarkibidagi Fe(III), Ni(II) va Cu(II) ionlarini aniqlash amaliyotiga joriy qilingan. («PENG-ShENG» MChJ O‘zbekiston-Xitoy qo‘shma korxonasining 2024-yil 02-fevraldagi 14-son ma’lumotnomasi). Natija oqava suvlarda temir(III), nikel (II) va mis (II) ionlarini aniqlash samaradorligini 5-8% ga oshirish imkonini bergan;
4-gidroksi-3-nitrozonaftalin-1-sulfokislota bilan Hg(II) ionlarini aniqlash uslubi O‘zbekiston Respublikasining Ekspert-kriminalistika Bosh Markazining «Fizik-kimyoviy va texnik ekspertizasi» bo‘limining maxsus laboratoriyasida ashyoviy dalillar tarkibidagi simob(II) ionlarini aniqlash uchun joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi IIV Ekspert-kriminalistika Bosh Markazining 2024-yil 26-martdagi 21/2-257-son ma’lumotnomasi). Natijada ishlab chiqilgan Hg(II) ionini 4-gidroksi-3-nitrozonaftalin-1-sulfokislota bilan aniqlash uslubi real obektlarda analizni oson bajarilishini va uslubning sezgirligini oshirish imkonini bergan.