Sayt test rejimida ishlamoqda

Жабборова Холида Абдусалом қизининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “ꞵ-дикетон ҳосилаларининг UO22+, VO2+ билан комплекс бирикмалари синтези, тузилиши ва хоссалари”, 02.00.01 - Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2024.2.PhD/К748.
Илмий раҳбар: Даминова Шаҳло Шариповна, кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Оʻзбекистон Миллий университети, DSc.03/30.12.2019.К.01.03.
Расмий оппонентлар: Умаров Бақо Бафоевич, кимё фанлари доктори, профессор; Ибодуллаева Мавжуда Ибодуллоевна, кимё фанлари номзоди, доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент фармацевтика институти.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади ꞵ-дикетон ҳосилалари асосида уранил ҳамда ванадил ионларининг координацион бирикмаларини синтези, уларнинг таркиби ва тузилиш хусусиятларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор УО22+, ВО2+ ларнинг ꞵ-дикетон ҳосилалари ҳамда таркибида Н, С сақлаган органик лигандлар иштирокида 19 та янги комплекс бирикмалари синтез қилинган;
квант-кимёвий усуллар ёрдамида лиганд ва синтез қилинган комплекс бирикмаларнинг геометрик ҳамда энергетик параметрлари, атомлардаги зарядларнинг тақсимоти, геометрияси ҳамда реаксион қобилияти аниқланганда уранил комплекси учун ΔЕ = -1.73, ванадил комплекслари учун ΔЕ қиймат -4.32, -4.37 ва -4.46 эВ га тенглиги аниқланган;
монолигандли комплекслар учун М:Л=1:2, гетеролигандли комплекслар учун М:Л1:Л2 = 1:2:1 нисбатда синтез қилинган янги комплекс бирикмаларнинг таркиби, тузилиши, физик-кимёвий хоссалари ва металл ионларининг лиганд донор атомлари билан координацияланиш қонуниятлари элемент, РСТ, ДТА, спектроскопик анализ усуллари ёрдамида асосланган;
синтез қилинган янги комплексларнинг термик хоссаларининг металл ва лиганд табиатига боғлиқлиги аниқланиб, комплекс бирикмаларда термик барқарорлик лигандлар АБИ < МАБ < АБТ < МБТ < ФБИ < АФБИ ва металлар ВО2+ < УО22+ қаторида ортиб бориши исботланган;
илк бор таркиби [UO2(BNA)2C2H5OH], [UO2(BNA)2ABT] бўлган комплексларнинг бешбурчакли бипирамида, [V2O6]n(ABI)2 полимер комплексининг тетраедр va [VO(AcAc)2ABT] комплексининг эса квадрат пирамида геометрияга эга бўлган кристалл тузилишлари рентген структуравий анализ усули ёрдамида аниқланган;
Ҳиршфелд сирт таҳлилида H∙∙∙H, O∙∙∙H/H∙∙∙O ва C∙∙∙C таъсирлари кўпроқ кузатилган ҳамда молекулалараро таъсирлашиш энергиялари аниқланган;
синтез қилинган кристалларнинг электрон зичлиги юзаси ва электрон зичлигини хариталашга асосланиб, молекуланинг сирт майдонлари ва бўшлиқлар ҳажми  10% дан ортиқ эмаслиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. БНА, АcАc асосида УО22+, ВО2+ ларнинг моно ва аралаш лигандли координацион бирикмаларини синтези, уларнинг таркиби ва тузилиш хусусиятларини аниқлаш бўйича олинган илмий натижалар асосида:
[UO2(BNA)2C2H5OH], [(V2O6)(ABI)2] ва [VO(AcAc)2(ABT)]  таркибли комплекс бирикмаларнинг рентген тузилиш таҳлили натижалари Кембридж кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (The Cambridge Structural Database, https://www.ccdc.cam.ac.uk /cons/retrievihg.html CCДC депозит рақами 2291372, 2291369, 2413359). Натижада, ўхшаш янги кимёвий бирикмаларни синтез қилиш ва тузилишини тавсифлаш имконини берган;
саноат оқова сувлари таркибидан уран ионларини аниқлаш ва уларни комплекс бирикмалар ҳолида чўктириш орқали миқдорий таҳлил қилиш усули “Навоий кон-металлургия комбинати” АЖ технологик эритмаларида синаб кўрилган (“Навоий кон-металлургия комбинати” Ажнинг 2024-йил 6-сентябрдаги 23/01-01-07/523-сонли маълумотномаси). Натижада, мазкур усул ёрдамида технологик эритмалари ҳамда чиқинди сувларидаги уранил ионларини аниқлаш мумкин бўлди;
синтез қилинган комплекс бирикмалардан ФЗ-20200929348-рақамли «Фенол кислоталари асосидаги супрамолекуляр комплексларнинг тузилиши билан уларнинг ўсимликларни абиотик ва биотик салбий таъсирлардан ҳимоя қилиш хусусиятлари ўртасидаги боғлиқликни тадқиқ қилиш» мавзусидаги фундаментал лойиҳада металло-комплекс бирикмаларини синтез қилиш, уларнинг тузилиши ва хоссаларини аниқлашда фойдаланилган (Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг 2024-йил 14-августдаги № 4/1255-1814 сонли маълумотномаси). Натижада, ꞵ-дикетон асосида олинган металлокомплекс бирикмаларининг синтез методикаси, фаол биологик хусусиятлари, уларнинг структура тузилиши, марказий атом қуршови ва лигандлар табиатига боғлиқлиги бўйича олинган фундаментал қонуниятлардан фойдаланган ҳолда  фенол кислоталари асосидаги супрамолекуляр комплексларнинг синтезида юқори натижаларга эришилган.

 

Yangiliklarga obuna bo‘lish