Ботиров Суннатжон Худойберди ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар. Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даражалар бериладиган фан тармоғи): “Саноатда қўлланилувчи ионитлар ва улар асосидаги интерполимер тизимларга Cр(ВИ) ионлари сорбсияси”, 02.00.06 - Юқори молекуляр бирикмалар (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2024.1.PhD/К724.
Илмий раҳбар: Мухамедиев Мухтаржан Ганиевич. кимё фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Ўзбекистон Миллий университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги DSc.03/30.12.2019.К.01.03 рақамли Илмий кенгаш асосидаги бир марталик Илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Юнусов Ҳайдар Эргашович, техника фанлари доктори, профессор; Қутлимуратов Нурбек Маткаримович, кимё фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент.
Етакчи ташкилот: Тошкент кимё технология институти;
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади саноатда қўлланилувчи ионитлар ва улар асосидаги интерполимер тизимларга Cр(ВИ) ионлари сорбсиясини тадқиқ қилишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
АБ-17-8 ва КУ-2 саноат ион алмашинувчи полимер материаллари асосида, индивидуал ионитларга нисбатан электир ўтказувчанлиги юқори, кучли ионланган янги узоқ тартиблий тасирлашувга эга бўлган интерполимер тизим яратилган;
анионитлар ва интерполимер тизимга дихромат ионлари адсорбсиясининг кинетикаси, тадқиқ қилинган ва адсорбсион жараён тезлиги псевдо-иккинчи тартибли кинетик моделга мос эканлиги келтирилган, демак жараён гетероген бўлишига қарамасдан реакция тезлигига дихромат ионлари консентрациясидан ташқари полимер таркибидаги функсионал гурухлар консентрацияси ҳам та'сир этган;
якка ҳолдаги анионитларга ҳамда интерполимер системага дихромат ионларини адсорбсия изотермалари тадқиқ қилинган, олинган натижалар изотермаларнинг бориши ППЕ-1, АН-31 анионитлар учун Фрейндлих, АБ-17-8 ва АБ-17-8 ва КУ-2 функсионал полимерлар асосидаги интерполимер системалар учун Ленгмуер моделига мос келиши кўрсатилган;
функсионал полимерлар асосида олинган янги интерполимер тизимнинг физик-кимёвий хоссалари баҳоланган ва интерполимер тизимнинг дихромат ионларига нисбатан сорбсион сиғими якка ҳолдаги ППЕ-1, АН-31, АБ-17-8 анионитларга қараганда юқори эканлиги аниқланган;
интерполимер тизимларни якка ҳолдаги анионитларга қараганда сорбсион сиғими юқорилиги анионит функционал гуруҳларини интерполимер тизимдаги катионит сулфогурухлари таъсирида фаолланиши билан тушунтирилган. ЭДХРФ тахлил дихромат ионларини фақат анионит функцианал гуруҳлари томонидан ютулишини, катионит функсионал гуруҳлари адсорбсия жараёнида қатнашмаслиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Саноат ионитлати ёрдамида узоқ тартиблий тасирлашувга асосланга янги интерполимер тизимнинг физик-кимёвий хоссаларини ўрганиш боʻйича олинган илмий натижалар асосида:
функсионал полимерлар асосида “Олмалиқ кон-металлургия комбинати” АЖда Интерполимер тизимларга асосланган оқава сувларни тозалаш қурилмаси яратилган ҳамда яратилган интерполимер тизимлар асосидаги қурулма “Олмалиқ кон-металлургия комбинати” АЖ нинг марказий механик таъмирлаш заводини “Галваник цехи” дан чиқаётган оқава сувларни Cр(ВИ) ионларидан тозалаш учун жорий қилинган. (“Олмалиқ кон-металлургия комбинати” АЖ нинг (2024-йил 17-октябрдаги 01-02-5-ХХ-24-10-0129-сон маълумотномаси). Натижада комбинат чиқинди сувида мавжуд боʻлган дихромат ионларининг миқдори 50 мг/л дан 0.05 мг/л гача камайганлиги аниқланган.
Муборак газни қайта ишлаш заводидан интерполимер тизимларга асосланган оқава сувларни тозалаш қурилмаси яратилган. Яратилган интерполимер тизимлар асосидаги қурилма Муборак газни қайта ишлаш заводидан чиқаётган оқава сувларни Cр(ВИ) ионларидан тозалаш учун жорий қилинган. (2024 йил 21 октябрдаги 873/ҒК-10-сонли маълумотномаси). Натижада жорий қилиниш натижасида оқава суви таркибида Cр(ВИ) ионлари консетрацияси дастлабки 10 мг/л дан 0,03 мг/л гача камайганлиги аниқланди, бу эса корхонадан чиқаётган оқава сувларни тозалиги табиатни муҳофаза қилиш қўмитаси талабларига мос келишини билдиради ва ташқи муҳит экологиясига салбий таъсир қилмаслигига хизмат қилади ҳамда ижтимой- иқтисодий самара берган.