Ганиев Бахтиёр Шукуруллоевичнинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон
I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган тармоғи номи): «3д-металл ионларининг таркибида О,Н,С-тутган органик лигандлар билан комплекс бирикмалари синтези ва тадқиқи», 02.00.01 – Ноорганик кимё (кимё фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: Б2023.4.PhD/К680.
Илмий раҳбар: Мардонов Ўктам Мардонович, кимё фанлари номзоди, доцент.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Бухоро давлат университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Бухоро давлат университети, PhD.03/30.12.2019.К.72.01.
Расмий оппонентлар: Кадирова Шахноза Абдухалиловна, кимё фанлари доктори, профессор; Якубов Эркин Шомуратович, кимё фанлари номзоди, профессор.
Етакчи ташкилот: Урганч давлат унверситети.
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: 3д–металл ионларининг глутамин ҳамда О,Н,С–тутган органик лигандлар билан гомо- ҳамда гетеролигандли комплекслари синтези, таркиби, тузилиши, хоссаларини ва амалда фойдаланиш соҳаларини аниқлашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
глутаминнинг молекуляр ва турли зарядланган ҳолатларида α-АКГ (α- аминокарбоксил) ва γ-АГ (γ-амид) гуруҳларининг координацион хоссалари ва органик субстратлар билан таъсирлашув хусусияти юқорилиги аниқланган;
ВО2+, Мн2+, Cу2+, Зн2+ ионларининг глутамин ва О,Н,С-тутган лигандлар билан янги гомо- ва гетеролигандли комплекслари синтез қилиниб, уларнинг таркиби, тузилиши ЗФКТУ билан исботланган;
турли эрималарда ва қаттиқ ҳолатда ЭПР усули билан ВО(ИИ), Мн(ИИ) ионларининг моно-, Cу(ИИ) иони биядроли комплекс ҳосил қилиши, Л1-5 лигандлар уларнинг геометрияси ва магнит хоссаларини белгилаши исботланган;
[ВО(Глн-)∙(Л1-5)∙ЭтОҲ] (Л1-5=мочевина, биурет, тиомочевина, тиосемикарбазид, 2-амино-1,3,4-тиадиазол) таркибли комплекслар эритмада изотроп, қаттиқ ҳолда анизотроп хоссага эгалиги ва бузилган октаедрик қуршовдаги В+4 нинг статик Ян-Теллер эффекти Л1<Л3<Л5<Л4<Л2 қаторида кучайиб бориши аниқланган;
Зн2+ ионининг гомо- ва гетреолигандли комплекслари таркиби, лигандлар координация усуллари 1Ҳ, 13C ЯМР-спектроскопия ва [Зн(Л5)22Бр] комплекс бирикмасининг тетраедрик қуршовга эга эканлиги РТТ усуллари билан исботланган;
синтез қилинган комплекс бирикмаларнинг Ст-3 ва Ст-20 маркали пўлат намуналарига нисбатан антикоррозион эффекти реал фойдаланиш шароитларида 8-САМ (сув айланма системали) муҳитларда синовдан ўтказилган, коррозия ингибиторлиги самарадорлиги муҳит пҲ-ига, ҳимояланадиган металл (қотишма) ва комплекслар таркибидаги Л1-5 лигандлар табиатига боғлиқлиги аниқланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Айрим 3д-металл ионларининг, глутамин ва О,Н,С-тутган лигандлар билан комплекслари синтези, тузилиши, биологик фаоллиги ва коррозия ингибитори хоссаларини намоён этиши бўйича олинган илмий натижалар асосида:
[Зн(Л5)2∙2Бр] комплекс бирикмасининг РТТ натижалари Кембридж кристаллографик маълумотлар базасига киритилган (Тҳе Cамбридге Cрйсталлограпҳиc Дата Cентре, ҳттпс://www.ccдc.cам.аc.ук/ CCДC депозит номерлари 2089098 олинган). Натижада, базага киритилган Л5 асосидаги комплексларга оʻхшаш бирикмаларни синтез қилишда, тузилишини ўрганишда тақдим этилган маълумотлардан фойдаланиш имконини берган;
синтез қилинган комплекс бирикмалар (ИКМ-1, ИКТм-2, ИКЦ-2, ИКАц-2) Шўртан НГҚЧ” бошқармасида 8-САМ сув айланма тизимида ишқорий ва кислотали муҳитларда металл конструксияларни коррозиядан ҳимоялашда амалиётга жорий қилинган (“Шўртан нефт ва газ қазиб чиқариш” бошқармасининг 2023 йил 25 декабрдаги ОП24/ШЭ-4497-сон маълумотномаси). Натижада, сув ўтказувчи ва сақловчи пўлат конструксиялар ва қурилмаларининг эксплуатацион муддатларини 67,2 ва 84,6% га ошириш имконини берган.