Sodikova Munira Rustambekovnaning
fan doktori (DSc) dissertatsiya himoyasi haqida e’lon
I. Umumiy ma’lumotlar.
Dissertatsiya mavzusi, ixtisoslik shifri (ilmiy daraja beriladigan fan tarmog‘i nomi): «Ishlab chiqarish va iste’molning ikkilamchi mahsulotlaridan foydalangan holda ko‘p maqsadli korroziya ingibitorlari va ion almashinuvchi materiallarni ishlab chiqish, ularning tasnifini takomillashtirish», 02.00.14 – Organik moddalar va ular asosidagi materiallar texnologiyasi, 02.00.09– Tovarlar kimyosi (texnika fanlari).
Dissertatsiya mavzusi ro‘yxatga olingan raqam: B2023.4.DSc/T 732.
Ilmiy maslahatchilar: Djalilov Abdulaxat Turapovich, kimyo fanlari doktori, professor, akademik; Tadjixodjaev Zakirxodja Abdusattorovich, texnika fanlari doktori, professor.
Dissertatsiya bajarilgan muassasalar nomi: Toshkent kimyo texnologiya ilmiy-tadqiqot instituti.
IK faoliyat ko‘rsatayotgan muassasa nomi, IK raqami: Toshkent kimyo-texnologiya instituti huzuridagi DSc.03/30.12.2019.T.04.01 raqamli Ilmiy kengash asosidagi bir martalik ilmiy kengash.
Rasmiy opponentlar: Qodirov To‘lqin Jumaevich, texnika fanlari doktori, professor; Mirvaliev Zoid Zoxidovich, texnika fanlari doktori; Abduganiev Baxtiyor Yormaxamatovich, kimyo fanlari doktori.
Yetakchi tashkilot: Toshkent davlat texnika universiteti.
Dissertatsiya yo‘nalishi: nazariy va amaliy ahamiyatga molik.
II. Tadqiqotning maqsadi: ikkilamchi resurslar asosida ion almashinuvchi materiallar va korroziya ingibitorlarini ishlab chiqish hamda ularni olish uchun tanlab olingan xomashyolarni hisobga olgan holda identifikatsiyalash va sinflashdan iborat..
III. Tadqiqotning ilmiy yangiligi:
ikkilamchi polietilentereftalatning aminoliz mahsuloti (mahsulot-A) yoki ikkilamchi polietilentereftalatning ishqoriy gidrolizi mahsuloti (mahsulot-TFK) hamda PEPA va furfurolning o‘zaro ta’siri asosida ionitlar olingan;
paxta soapstokining olein-palmitin fraksiyasi (OPF XS), mahsulot-A, PEPA va furfurolning o‘zaro ta’siri asosida ionit olingan;
amino-karboksi-sulfonatli ionit olish maqsadida ishlab chiqilgan ionit matrisasiga funksional komponent sifatida suv tayyorlash jarayonlarida ishlatilgan kationitni kiritish, shuningdek, qo‘shimcha kuchli kislotali sulfoguruhlarni kiritish orqali modifikatsiyalangan;
sintez qilingan ionit asosida polimer bog‘lovchilarda disperlangan geterogen membranalar ishlab chiqilgan;
paxta soapstoki olein-palmitin fraksiyasi va PEPA asosida, hamda PEPAni ikkilamchi polietilentereftalatning aminoliz mahsuloti yoki ishlatilgan dietanolamin mahsulotlari bilan to‘liq yoki qisman almashtirgan holda amido-imidazolinli ingibirlovchi kompozisiyalar ishlab chiqilgan;
TIF TN sini takomillashtitrish maqsadida ikkilamchi polietilentereftalat, paxta yog‘i ishlab chiqarishning ikkilamchi mahsulotlari hamda ikkilamchi polimerlar va kimyoviy reagentlar asosida olingan ion almashinuvchi materiallar (ionitlar/smolalar) uchun yangi subpozisiya va podsubpozisiya kodlari ishlab chiqilgan;
sifatsiz ion almashinuvchi materiallarni kompleks aniqlash imkonini beruvchi tartib va tezkor usullari yaratilgan.
IV. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Samarali ingibirlovchi kompozisiyalar va ion almashinuvchi materiallarni ishlab chiqarishning ikkilamchi mahsulotlaridan foydalangan holda ishlab chiqish hamda ularning tashqi iqtisodiy faoliyat tovar nomenklaturasiga muvofiq tasnifini takomillashtirish bo‘yicha olingan ilmiy natijalar asosida:
ikkilamchi polietilentereftalatning aminoliz mahsuloti (mahsulot-A), polietilenpoliamin va furfurol asosida sintez qilingan yangi amfoter ionit uchun O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiroga patenti olingan (UZ IAP 7825, 2024). Natijada, suvni yumshatish va oqova suvlarni tozalashda qo‘llaniladigan mavjud ikkilamchi mahsulotlardan foydalanib, maqsadli amfoter ionit olish imkonini bergan;
polietilentereftalatning ishqoriy gidroliz mahsuloti (mahsulot-TFK), polietilenpoliamin va furfurol asosida sintez qilingan yangi amfoter ionit uchun O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligining ixtiroga patenti olingan (UZ IAP 7848, 2024). Natijada, mavjud ikkilamchi mahsulotlardan foydalanib, maqsadli amfoter ionit olish imkonini bergan;
suvni yumshatish uchun mo‘ljallangan ishlab chiqilgan ion almashinuvchi materiallar "O‘zbekiston Respublikasi yog‘-moy korxonalari uyushmasi"ning “2025-2027 yillarda amaliyotga joriy etish bo‘yicha istiqbolli ishlanmalar ro‘yxati”ga kiritilgan (O‘zbekiston Respublikasi Yog‘-moy korxonalari uyushmasining 2024 yil 10 oktyabrdagi KS/3-347-son ma’lumotnomasi). Natijada, texnologik jarayonda IM ni qo‘llash uskunaning ishlash muddatini 15-25% ga uzaytirish, uskunaning nominal unumdorligi va texnologik jarayonlarning samaradorligini saqlab qolish imkonini beradi;
ikkilamchi polietilentereftalatning aminoliz mahsuloti (mahsulot-A) yoki ikkilamchi polietilentereftalatning ishqoriy gidrolizi mahsuloti (mahsulot-TFK) hamda PEPA va furfurolning o‘zaro ta’siri asosida sintez qilingan yangi turdagi ionitlar tashqi iqtisodiy faoliyatdagi tovarlar nomenklaturasi bo‘yicha sinflanib, ularga “kationitlar, aniontlar va amfoter ionitlar” uchun 3824 99 150, 3824 99 150 1, 3824 99 150 2, 3824 99 150 3, 3824 99 150 9 kod raqamlari ishlab chiqilgan va davlat bojxona amaliyotiga joriy qilingan (O‘zbekiston Respublikasi Bojxona qo‘mitasining 2023 yil 9 avgustdagi 17/04-23-0561-son ma’lumotnomasi). Natijada, ion almashinuvchi smolalarni (materiallarni) ionlanish turi bo‘yicha sinflash imkonini bergan;
yog‘-moy ishlab chiqarishning ikkilamchi mahsulotlari tashqi iqtisodiy faoliyatdagi tovarlar nomenklaturasi bo‘yicha sinflanib, ularga 1522 00 910 3, 1522 00 990 1, 3823 19 100 3, 3823 19 900 1 kod raqamlari ishlab chiqilgan va Davlat bojxona amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Bojxona qo‘mitasining 2023 yil 9 avgustdagi 17/04-23-0562-son ma’lumotnomasi). Natijada yog‘-moy ishlab chiqarishning ikkilamchi resurslarini kimyoviy tarkibi bo‘yicha sinflash imkonini bergan;
ikkilamchi polietilentereftalat tashqi iqtisodiy faoliyatdagi tovarlar nomenklaturasi bo‘yicha sinflanib, unga “polietilentereftalat” uchun 3915 90 800 1 kodi ishlab chiqilgan va davlat bojxona amaliyotiga joriy qilingan (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bojxona laboratoriyasining 2024-yil 14-oktyabrdagi 17/05-24-1866-son ma’lumotnomasi). Natijada, ikkilamchi xomashyo resursi – ikkilamchi polietilentereftalatni ikkilamchi resurs sifatida sinflash imkonini bergan;
"Kimyoviy mahsulot – ion almashinuvchi smolalarga qo‘yiladigan texnik talablar Qalbakilashtirilgan va sifatsiz mahsulotlarni aniqlashning tezkor usullari" bojxona amaliyotiga joriy etilgan (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bojxona laboratoriyasining 2024 yil 14 oktyabrdagi 17/05-24-1867-son ma’lumotnomasi). Natijada, bojxona amaliyotida sifatsiz kimyoviy mahsulotlar – ion almashinuvchi smolalarni (ionitlarni) samarali ekspertizadan o‘tkazish imkonini bergan.
