Хабибуллаев Санжарбек Муродилла ўғлининг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): «Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинга резистентликнинг юзага келишидаги эҳтимолий аҳамияти», 03.00.01 – Биокимё (тиббиёт фанлари).
Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.2.PhD/Тib2603.
Илмий раҳбар: Юлдашев Насирджан Мухамеджанович, биология фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Тошкент педиатрия тиббиёт институти.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса (муассасалар) номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги DSc.04/30.12.2019.Tib.30.03 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик илмий кенгаш.
Расмий оппонентлар: Сабирова Рихси Абдукадировна, тиббиёт фанлари доктори, профессор; Ишигов Ибрагим Агаевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор (Қозоғистон Республикаси).
Етакчи ташкилот: Тошкент давлат стоматалогия институти.
Диссертация йўналиши: амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: озиқ-овқат саноатида кенг қўлланилаётган шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддаларининг углевод алмашинувига тасирини, ҳамда уларнинг инсулинрезистентлик ривожланишидаги эҳтимолий ролини баҳолашдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
шакар ўрнини босувчи (фруктоза ва стевиа) ва ширин таъм берувчи (сахарин ва натрий цикламат) моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда қонда глюкоза, гликирланган гемоглобин миқдорларини прогрессив ортиб бориши исботланган;
фруктоза ва натрий цикламат организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда жигарда гликоген ва глюкоза миқдорларини кескин камайиши, стевиа ва сахарин таъсирида эса гликоген ва глюкоза миқдорларидаги ўзгаришлар унча аҳамиятли эмаслиги аниқланган;
шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда оқсил алмашинуви кўрсаткичларида ўзгаришлар – умумий оқсил ва албумин миқдорларини пасайиши, мочевина ва креатинин миқдорларини ортиши, ёғ алмашинувида ўзгаришлар – холестерин ва триглицеридларни ортиши, турли зичликдаги липопротеидлар миқдорида ҳам ўзгаришлар бўлиши аниқланган;
шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда ИР индексини 2-3 мартагача ортиши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинга резистентликнинг юзага келишидаги эҳтимолий аҳамияти бўйича олинган илмий натижалар асосида:
биринчи илмий янгилик: илк бор шакар ўрнини босувчи (фруктоза ва стевиа) ва ширин таъм берувчи (сахарин ва натрий цикламати) моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда қонда глюкоза, гликирланган гемоглобин миқдорларини прогрессив ортиб бориши илмий асосланганлиги бўйича таклифлар Тошкент педиатрия тиббиёт институти Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 2023 йил 31 мартда 03/13-сон билан тасдиқланган «Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинрезистентлик пайдо бўлишидаги ролини баҳолаш» номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Мазкур таклиф Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Экспериментал лаборатория ва виварий бўлими бўйича 04.07.2023 йилдаги 296И-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария- эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси бўйича 15.08.2023 йилдаги 42-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашининг 2024 йил 26 августдаги 05/08-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи маҳсулотларнинг рухсат этилган дозаларининг истеъмоли ҳам гипергликемия ва гликирланган гемоглобин миқдорлари ортишига сабаб бўлишини ҳисобга олган ҳолда улар истеъмолини назорат қилиш, чеклаш, бошқа ҳавфсиз турларига алмаштириш ёки хавфсиз дозаларини ишлаб чиқиш уларнинг организмга зарарли таъсирини камайтиради ва гипергликемия ривожланишини олдини олиш йўлларини яратишга назарий асос бўлади. Иқтисодий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи маҳсулотларларнинг ҳавфсиз дозалари яратиш орқали гипергиликемия ҳолатини ташхислаш учун бир нафар истеъмолчи ҳисобига бюджетдан ташқари маблағларни 159200 сўмга иқтисод қилиш имконини беради;
иккинчи илмий янгилик: фруктоза ва натрий цикламати организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда жигарда гликоген ва глюкоза миқдорларини кескин камайиши, стевиа ва сахарин таъсирида эса гликоген ва глюкоза миқдорларидаги ўзгаришлар унча аҳамиятли эмаслиги бўйича таклифлар Тошкент педиатрия тиббиёт институти Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 2023 йил 31 мартда 03/13-сон билан тасдиқланган «Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинрезистентлик пайдо бўлишидаги ролини баҳолаш» номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Мазкур таклиф Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Экспериментал лаборатория ва виварий бўлими бўйича 04.07.2023 йилдаги 296И-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси бўйича 15.08.2023 йилдаги 42-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашининг 2024 йил 26 августдаги 05/08-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: фруктоза ва ва натрий цикламати организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда жигарда гликоген ва глюкоза миқдорларини кескин камайгандиги сабабли улар учун бошқа хавфсиз дозалар ишлаб чиқиш ёки бошқа зарарсиз маҳсулотлар билан алмаштириш организмда агликогенез касалликларини олдини олади. Иқтисодий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддаларнинг организмга рухсат этилган суткалик дозаларини қайта кўриб чиқиш, улар миқдорини камайтириш ва реализациясини назоратини кучайтириш уларнинг жигарда углевод алмашинуви бузилишини баҳолаш учун бир нафар истеъмолчи ҳисобига бюджетдан ташқари маблағларни 305500 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
учинчи илмий янгилик: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда оқсил алмашинуви кўрсаткичларида ўзгаришлар - умумий оқсил ва альбумин миқдорларини пасайиши, мочевина ва креатинин миқдорларини ортиши, ёғ алмашинувида ўзгаришлар - холестерин ва триглицеридларни ортиши, турли зичликдаги липопротеидлар миқдорида ҳам ўзгаришлар бўлиши аниқланлиги бўйича таклифлар Тошкент педиатрия тиббиёт институти Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 2023 йил 31 мартда 03/13-сон билан тасдиқланган «Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинрезистентлик пайдо бўлишидаги ролини баҳолаш» номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Мазкур таклиф Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Экспериментал лаборатория ва виварий бўлими бўйича 04.07.2023 йилдаги 296И-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария- эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси бўйича 15.08.2023 йилдаги 42-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашининг 2024 йил 26 августдаги 05/08-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддаларнинг организмга рухсат этилган суткалик дозаларини қайта кўриб чиқиш, улар миқдорини камайтириш ва реализацияси назоратини кучайтириш уларнинг ёғ алмашинуви бузилишига, атеросклероз ва дислипидемиялар ривожланишга таъсирини камайтиради. Иқтисодий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддаларнинг организмга рухсат этилган суткалик дозаларини қайта кўриб чиқиш, улар миқдорини камайтириш ва реализацияси назоратини кучайтириш уларнинг ёғ алмашинувига салбий таъсирини, атеросклероз ва дислипидемиялар ривожланишшдаги эҳтимолий аҳамиятини баҳолаш учун бир нафар истеъмолчи ҳисобига бюджетдан ташқари маблағларни 108900 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
тўртинчи илмий янгилик: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддалар организмга рухсат этилган суткалик дозаларда сурункали киритилганда ИР индексини 2-3 мартагача ортиши аниқланлиги бўйича таклифлар Тошкент педиатрия тиббиёт институти Мувофиқлаштирувчи эксперт кенгаши томонидан 2023 йил 31 мартда 03/13-сон билан тасдиқланган «Шакар ўрнини босувчиларнинг углевод алмашинувига таъсири ва уларнинг инсулинрезистентлик пайдо бўлишидаги ролини баҳолаш» номли услубий тавсиянома мазмунига сингдирилган. Мазкур таклиф Республика шошилинч тиббий ёрдам илмий марказининг Экспериментал лаборатория ва виварий бўлими бўйича 04.07.2023 йилдаги 296И-сон ҳамда Ўзбекистон Республикаси Санитария- эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси бўйича 15.08.2023 йилдаги 42-сон буйруқлари билан амалиётига жорий этилган (Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Илмий техник кенгашининг 2024 йил 26 августдаги 05/08-сон хулосаси). Ижтимоий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддаларнинг организмга рухсат этилган суткалик дозалари ва реализацияси назоратини кучайтириш, дозалар миқдорини қайта кўриб чиқиш, улар миқдорини камайтириш ёки зазарсиз турларига алмаштириш инсулинрезистентлик ва 2-тип қандли диабет ривожланиш ҳавфини 2-3 марта камайтиради ва инсулинрезистентлик ривожланишини олдини олиш йўлларини яратишга назарий асос бўлади. Иқтисодий самарадорлиги: шакар ўрнини босувчи ва ширин таъм берувчи моддалар истеъмолини назорат қилиш натижасида инсулин резистентликни ташҳислаш сарф ҳаражатларини ҳар бир истеъмолчи ҳисобига бюджетдан ташқари маблағларни 1456000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.