Бекмурадова Махсуда Салхидиновнанинг
фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ҳимояси ҳақида эълон

I. Умумий маълумотлар.
Диссертация мавзуси, ихтисослик шифри (илмий даража бериладиган фан тармоғи номи): "Жигар энцефалопатияси ривожланишига протон помпаси ингибиторлари таъсири", 14.00.05-Ички касалликлар (тиббиёт фанлари).
 Диссертация мавзуси рўйхатга олинган рақам: В2022.4.PhD/Tib3127.
 Илмий раҳбар: Зиядуллаев Шуҳрат Худойбердиевич, тиббиёт фанлари доктори, профессор.
Диссертация бажарилган муассаса номи: Самарқанд давлат тиббиёт университети.
ИК фаолият кўрсатаётган муассаса номи, ИК рақами: Тошкент тиббиёт академияси Ургенч филиали, PhD.04/30.09.2020. Tib.123.01.                                       
Расмий оппонентлар: Нурбоев Фармон Эргашович, тиббиёт фанлари доктори, доцент; Қиличев Ибодулла Абдуллаевич, тиббиёт фанлари доктори.
Етакчи ташкилот: Тошкент тиббиёт педиатрия институти
Диссертация йўналиши: назарий ва амалий аҳамиятга молик.
II. Тадқиқотнинг мақсади: жигар циррози билан оғриган беморларда протон помпаси ингибиторларини қўллашда жигар энцефалопатиясининг ривожланиш хавфи ўртасидаги боғлиқликни ўрганиш ва ушбу гуруҳ дори воситаларини жигар циррозида қўллашнинг янги схема ва усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
III. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
жигар циррозининг клиник кечиши, этиологик омиллари, тадкикотда иштирок этган беморларнинг гендер тақсимланиши тўғрисида янги илмий билимлар қўлга киритилди, ҳамда жигар циррозида протон помпаси ингибиторларини қўллаганда салбий таъсири сифатида жигар энцефалопатияси ривожланиши аниқланган;            
илк бор жигар циррози билан касалланган, протон помпаси ингибиторлари кабул килган ва килмаган беморларда когнитив дисфункцияни ва депрессияни баҳоловчи махсус нейрорухий синамалар ва рухийметрик тестлаш ўтказилган, уларнинг руҳий ҳолатидаги ўзгаришлар мавжудлигини ишонарли кўрсатиши исботланган;
илк бор жигар циррози билан касалланган беморлар протон помпаси ингибиторлари кабул килганда жигар энцефалопатияси ривожланганлигини ва унинг даражаларини ташхислашда West-Haven мезони (Se-96% ва Sp-93%) ва Глазго комалар шкаласи (Se-62% ва Sp-86%) сезгирлиги ва спецификлиги аниқланган;
Протон помпаси ингибиторлари кабул килганда жигар энцефалопатияси ривожланиш босқичлари билан асосий клиник, лаборатор ва инструментал кўрсаткичлар ўртасида аниқланган кучли тўғри пропорционал ижобий корреляцион боғлиқлик ташхисот ўтказиш, даволаш самарадорлигини кузатиш жараёнининг моҳиятини сезиларли даражада ошириши исботланган.
IV. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Илмий тадқиқот натижалари Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 16-декабрдаги 3350-7-107-TB/2023-сонли буйруқ билан, Пайариқ туман тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 2-декабрдаги  3067-7-100-TB/2023-сонли буйруқ билан клиник амалиётига жорий этилган.
биринчи илмий янгилик: жигар циррози билан оғриган беморларда ошқозон-ичак тизими томонидан у ёки бу даражадаги ўзгаришларни бартараф қилиш учун протон помпа ингибиторлари тавсия қилинади, аммо ушбу гуруҳ дори воситалари беморлар томонидан узоқ вақтга ва тартибсиз қабул қилинганда ёки врач узоқ муддатга ва суткалик дозасини коррекция қилмаганда беморларда жигар циррозининг этиологик омиллари ва тадкикотда иштирок этган беморларнинг гендер мансублигидан қатьий назар жигар энцефалопатияси ривожланиши эҳтимолияти ошишини Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 16-декабрдаги 3350-7-107-TB/2023-сонли буйруқ билан, Пайариқ туман тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 2-декабрдаги  3067-7-100-TB/2023-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: Жигар циррозида протон помпаси ингибиторларини ноадекват қўллаш  касалликнинг этиологик омиллари ва беморларнинг гендер мансублигидан қатьий назар жигар энцефалопатиясининг ривожланиши мумкин бўлган хавф омиллари учраш частотасини ҳисобга олган ҳолда, касалликни беқарорлашиш хавфини хамда прогнозини баҳолаш учун дастур яратилган ва эрта ташхислаш мезонлари такомиллаштирилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррозида жигар энцефалопатиясини эрта ташхислаш натижасида асоратлар сони камайтирилган ва стационарда даволаш ётоқ куни 2 кунга қисқарганлиги ҳисобида 260 000 сўм давлат бюджети (СамДТУ кўп тармоқли клиникасида терапия бўлимида 1 кунлик койка пўли 130 000 сўмни ташкил қилади) маблағларини иқтисод қилиш имконини берган. Хулоса: жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатиясини эрта ташхислаш натижасида, 1 нафар беморнинг ҳар бир  куни ҳисобига бюджет маблағларини 130 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган;
иккинчи илмий янгилик: жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатиясининг яширин давридаги ўзгаришларни аниқлаш мақсадида нейрорухий синамалар ва рухийметрик тестлар натижалари ўрганилган ва жигар энцефалопатиясини эрта ташхислаш учун мезонлар ишлаб чиқилган ва улар  Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 16-декабрдаги 3350-7-107-TB/2023-сонли буйруқ билан, Пайариқ туман тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 2-декабрдаги  3067-7-100-TB/2023-сонли буйруқ билан амалиётга жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатиясини нейропсихик синамалар ва психометрик тестлар ёрдамида эрта ташхислашни такомиллаштириш, профилактик чора-тадбирларни оптималлаштириш, жигар энцефалопатиясии билан касалланган беморларда ҳаёт сифатини яхшилаш, асоратларни камайтириш ва тиббий ёрдам сифатини ошириш имконини берган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатиясини нейропсихик синамалар ва психометрик тестлар ёрдамида ташхислаш анкета сўровномалари ва қалам-ручка принципига асосланган бўлиб, мутлақо бепул бўлиши натижасида қўшимча текшириш усулларига сарфланадиган пўл маблағи  ва битта беморга белгиланган дори воситаларини қискариши натижасида ортиқча сарф харажатни иқтисод қилишга эришилган. Шифохонада 1 кунлик дори харажатлари 60 000 сўмни ташкил этади, 2 кун учун сарфланадиган маблағ миқдори 120 000 сўм маблағларини иқтисод қилишга эришилган. Хулоса: жигар циррози билан оғриган беморларда диагностика ва даволаш буйича таклиф этилган алгоритм ва комплекс ёндашувдан фойдаланиш беморларда жигар энцефалопатияси патологиясини ташхислаш ҳамда башоратлаш, стационар шароитида 1 нафар бемор учун 2 кун ҳисобига бюджет маблағларини 120 000 сўм иқтисод қилиш имконини берган.
учинчи илмий янгилик: жигар циррози билан касалланган беморларда жигар энцефалопатияси ва унинг ривожланиш даражаларини ташхислашда West- Haven мезони ва Глазго комалар шкаласи қўлланилганда West-Haven сезгирлиги-96%, спецификлиги-93%; Глазго шкаласи сезгирлиги-62%, спецификлиги-86% ни ташкил қилди ва бу шкала, хусусан Вест-Хейвен мезонининг жигар энцефалопатиясини эрта ва тўғри ташхислашдаги аҳамияти ўрганилди. Ушбу ҳолат эса ўз навбатида жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатияси ривожланишини башорат қилиш, касаллик прогнозини яхшилаши имконини беришлилиги Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 16-декабрдаги 3350-7-107-TB/2023-сонли буйруқ билан, Пайариқ туман тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 2-декабрдаги  3067-7-100-TB/2023-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррози билан оғриган ва ППИ қабул қилиши билан боғлиқ бўлган жигар энцефалопатиясини аниқлашда, беморнинг когнитив ва асаб-руҳий ҳолатидаги ўзгаришларни Вест-Хейвен мезони ёрдамида баҳолаш орқали жигар энцефалопатияси ривожланишини башоратлаш сифатини яхшилашга, ногиронлик даражасини пасайтиришга эришилган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррози билан оғриган ва ППИ қабул қилиши билан боғлиқ бўлган жигар энцефалопатиясини аниқ ва эрта аниқлашда Вест-Хейвен мезонининг  ўтказилиши, касалликни кечишини олдиндан башорат қилишга эришиш, асоратларнинг учраш частотасини камайтириши билан изоҳланади. Бу ўз навбатида беморларни амбулатор мурожаатлари сонини камайтиришига, оилавий поликлиникага 1 кунлик қатнов учун 40 000 сўм сарфланса, 10 нафар  жигар циррози бор беморларга қатнов учун оилавий поликлиникада хизмат кўрсатиш умумий  400 000 сўм бюджет маблағларини иқтисод қилишга эришилган. Хулоса: жигар циррози билан оғриган ва ППИ қабул қилиши билан боғлиқ бўлган жигар энцефалопатияси ривожланган беморларда беморлардаги асаб-руҳий ҳолатини аниқлаш учун Вест-Хейвен мезони ўтказалиши касалликни эрта ташхислаш ва асоратларини олдини олиш натижасида 1 нафар беморнинг 1 куни ҳисобига бюджет маблағларини 40000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.
 тўртинчи илмий янгилик:  жигар энцефалопатияси ривожланиш босқичлари билан клиник, клиник-лаборатор ва клиник-инструментал кўрсаткичлар ўртасидаги қуйидаги коррелятив боғланиш аниқланди: MMSE тести ва ЖЭ ўртасидаги корреляцион боғланиш r=0,72; р<0,05, Бек шкаласи ва ЖЭ ўртасида r=0,78; р<0,01, Рақамларни боғлаш тести r=0,86; р<0,001, Чизиқли лабиринт тест r=0,82; р<0,001,  ЭЭГ ва ЖЭ даражалари ўртасида r=0,72; р<0,01, қондаги аммиак кўрсаткичи билан ЖЭ ўртасидаги корреляцион боғланиш r=0,94; р<0,001ни ташкил этди. Олинган натижалар асосида етарлича аниқликдаги корреляцион боғланиш аниқланди ва жигар энцефалопатиясини ўз вақтида ва эрта аниқлашга ёрдам берадиган бир қанча белгилар комплекси танлаб олинди ва булар Самарқанд шаҳар тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 16-декабрдаги 3350-7-107-TB/2023-сонли буйруқ билан, Пайариқ туман тиббиёт бирлашмасида 2023 йил 2-декабрдаги  3067-7-100-TB/2023-сонли буйруқ билан амалиётига жорий этилган. Илмий янгиликнинг ижтимоий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар энцефалопатияси ривожланиш босқичлари билан клиник, клиник-лаборатор ва клиник-инструментал кўрсаткичлар ўртасидаги коррелятив боғланишни ўрганиш ва клиник-лаборатор кўрсаткичлар орасида боғлиқликни белгилаш натижасида касаллик ривожланиши ва кечиши даражасини ўз вақтида аниқлаш ва асоратларини олдини олиши билан  изохланган. Илмий янгиликнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагилардан иборат: жигар циррози босқичлари ва жигар энцефалопатияси ўртасидаги  клиник-лаборатор ва клиник-инструментал кўрсаткичлар ўртасидаги коррелятив боғланишларни таҳлил қилиш, касалликни ривожланиши ва кечишини олдиндан башорат килишга эришиш, асоратларни учраш частотасини камайтириши билан изохланади. Бу ўз навбатида беморларни амбулатор мурожаатлари сонини камайтиришига, шифохонада койка куни камайишига, яъни ҳар бир койка кунига 130 000 сўмни  иқтисод қилишга эришилган.  Хулоса:  жигар циррози билан оғриган беморларда жигар энцефалопатиясини аниклаш учун клиник-лаборатор ва клиник-инструментал таҳлиллар ўтказалиши касалликни эрта ташхислаш ва асоратларини олдини олиш натижасида 1 нафар беморнинг ҳар бир куни ҳисобига бюджет маблағларини 130 000 сўмга иқтисод қилиш имконини берган.